Мамлакатимизда инвестиция муҳитини яхшилаш, замон талабларига мос инфратузилма яратиш борасида кейинги йилларда амалга оширилаётган ислоҳотлар натижасида 2024 йилда 2017 йилга нисбатан ишга туширилган инвестиция лойиҳалари қиймати қарийб 8 баробарга, иш ўринлари сони эса 2,6 баробарга ошди. Умуман, сўнгги 8 йил мобайнида инвестиция дастурлари доирасида қарийб 100 миллиард долларлик 96 мингдан зиёд лойиҳа ишга туширилиб, 1,8 миллионта янги иш ўрни яратилди.

Бу бир қарашда оддий рақамлар, сизу бизга ҳеч бир дахли йўқдек гўё. Аслида, ҳар бир рақам, ҳар бир лойиҳа ортида юзлаб, минглаб янги иш ўрин­лари, демакки, бир неча миллион ну­фуcли юртдошларимизнинг даромадли меҳнат билан банд бўлгани турганини, унинг ортидан шунча оилаларга фа­ровонлик инаётгани, орзу-умидлари ушалаётгани, асосийси, мамлакатимиз иқтисодиёти барқарор тараққий этаёт­ганини инобатга олсак, ушбу натижа нечоғлиқ катта аҳамиятга эга эканини англаш қийин эмас. Айниқса, бу каби ютуқларга Ўзбекистоннинг “яшил” та­раққиёт йўли асос бўлаётгани экология соҳаси масъули сифатида мени беҳад қувонтиради.

Гапни бежиз инвестиция мавзусидан бошламадик. Бинобарин, Бўстонлиқ тума­нида қурилиши мўлжалланган “Sea Breeze Uzbekistan” халқаро туризм маркази ана шундай ҳудудга иқтисодий барқарорлик, аҳолига фаровонлик, ташриф буюрувчилар­га мароқли ҳордиқни тақдим этувчи йирик лойиҳалардан бири.

Хўш, лойиҳанинг ижтимоий-иқтисодий аҳамияти қандай?

Туризм бозоридаги талаб ва таклиф номутаносиблиги

Ушбу саволга жавоб беришдан олдин лойиҳа учун мўлжалланган жой — Чорвоқ сув омбори ҳудудида мавжуд ҳолат, халқаро туризм маркази қурилиши заруратига тўхта­либ ўтсак.

2016 йилга қадар Чорвоқ сув ҳавзаси ҳудудидаги аксарият дам олиш масканла­ри йиллар давомида ташландиқ ҳолатга келиб қолган, эътибор қаратилмаган ва дам олувчилар учун етарли шароитлар яратилмаган эди.

Кейинги йилларга келибгина Президен­тимиз томонидан ҳудудни ривожлантиришга жиддий эътибор қаратилди. Хусусан, “Чор­воқ” туристик-рекреацион зонаси дирекцияси ташкил этилди ва бугунги кунда дирекция томонидан ташриф буюрувчи­ларнинг хавфсизлигини таъминлаган ҳолда мароқли ҳордиқ чиқаришини таъминлашга қаратилган кўплаб истиқболли лойиҳалар амалга оширилмоқда.

Дирекцияга раҳбарлик қилган давримда ҳудуднинг яшил қопламаларини асраб қолиш ва туристик инфраструктурасини ривожлан­тиришга эътибор кучайтирилди. Илгари қу­рилган кўпгина объектлар қайта тикланди, бир қанча объектлар хусусийлаштириш йўли орқали самарадорлиги оширилди. Бундан ташқари, “Амирсой” каби янги объектлар ҳам қурилди.

Булар нима учун керак эди? Биринчидан, бугунги кунда Тошкент аҳолиси кўпайиб бормоқда, даромадлари ошмоқда. Ўз навба­тида, ёз ойларида аҳолининг дам олиш масканларига эҳтиёжи ортмоқда. Қолаверса, юртдошларимизнинг иқтисодий имконияти йилдан йилга яхшиланиб бораётгани ҳисо­бига кейинги пайтларда Бўстонлиққа бошқа вилоятлар, шунингдек, қўшни давлатлардан ҳам ташриф буюрувчилар сони муттасил ор­тиб бормоқда.

Иккинчидан, туризм сектори иқтисодий ўсиш, янги иш ўринлари яратиш ва аҳоли фаровонлигини ошириш учун муҳим манбага айланади. Ҳар йили ўзбекистонликлар хорижда дам олиш учун 1 миллиард доллардан ортиқ маблағ сарфламоқда. Мамлакатимизда замона­вий дам олиш масканлари тизимини кенгайти­риш орқали бу маблағни сақлаб қолиш мумкин. Бу, ўз навбатида, ҳудудларни ривожлантириш, кичик бизнес, инфратузилма ва хизматлар соҳа­сини кенгайтириш имконини беради.

Аммо бизда туризм бозори талабига яра­ша таклиф мавжуд эмас, чунки замонавий йирик дам олиш масканлари ташкил этил­маган. Бир нечта намунавий лойиҳалар бор, масалан, “Чорвоқ дарвозаси”, “Ugam River” ва ҳоказо.

Биргина “Чорвоқ дарвозаси” мажмуасини олайлик. Биринчи босқичи якунланган лойиҳага кўра, мажмуада 16 та кўп қаватли уй, 3 та меҳмонхона, савдо ва маиший хизмат кўрсатиш шохобчалари, кафе ва ресторан­лар, банк офиси, автотураргоҳ бўлади. Би­нолар тепасига қуёш панеллари ўрнатилади. Мана шу лойиҳанинг ўзиёқ қанчадан қанча юртдошларимизнинг мароқли ҳордиқ чиқа­ришини таъминлаши, ҳудуд иқтисодиёти ривожига салмоқли ҳисса қўшиши мумкин.

Бундан ташқари, Чимёнда бир кунда 6000 нафар меҳмонни қабул қилишга мўл­жалланган 20 га яқин меҳмонхона қурил­моқда, мустақиллик байрами арафасида йи­рик туристик марказ очилиши кутилмоқда. Билдирсойда ҳам замонавий меҳмонхона қурилади. Буларнинг барчаси пировардида мамлакатимиз иқтисодий барқарорлиги, аҳо­ли фаровонлигини таъминлашга хизмат қи­лиши билан аҳамиятлидир.

Чорвоқни асраб қолиш имкони

Лекин шуни ҳам қайд этиш лозимки, аҳолининг сув бўйида ҳордиқ чиқаришга талаби катта. Чорвоқ ҳудудида эса йирик туризм объекти мавжуд эмас, кичик объектлар эса талабга жавоб бермайди. Масалан, Угом дарёси ҳудудини экополиция, ички ишлар, Миллий гвардия ходимлари қанча­лик назоратга олмасин, одамлар дарёгача машинада боряпти, сувга ҳам машинасида киряпти, овқатланяпти ва чиқиндиларини сувга ташлаяпти. Бунга қарши кураш олиб бориляпти, аммо аҳвол кўпчилигимизга маълум.

Чорвоқ бўйидаги ҳолат ҳам ачинарли — бир ҳудудда ҳам ўт ёқиб, ҳам овқат тайёрланяпти, чиқиндилар сувга ташланяпти, ҳожатхона йўқлиги ёки талабга жавоб бер­маслиги ҳам салбий таъсир қиляпти. Ҳали­гача ягона концепциясиз, соҳа мутахассисла­ри жалб қилинмасдан беқарор қурилишлар кузатилмоқда. Умумий қилиб айтганда, экологияга жуда катта зарар етказиляпти. Шу ердаги аксар тадбиркорлар сувга яқин бўламан деб ноқонуний қурилмалар қурган. Тартиб йўқ. Лойиҳа зарурати шунда эдики, биз ҳақиқатан Чорвоқни экологик жиҳатдан сақлаб қолмоқчи бўлсак, балансни таъмин­лашимиз лозим, яъни ҳам аҳоли эҳтиёжини таъминлаш, ҳам табиатни асраб қолиш учун экологик талабларга мос келадиган дам олиш масканлари керак.

Хориж тажрибасига назар соладиган бўл­сак, сув бўйида ҳеч қандай объект қурил­майди, канализацияси талабга жавоб берма­ган объектларга умуман рухсат берилмайди. Ўзимизда ҳам шу тартибни жорий қилиши­миз, замонавий пляжлар яратишимиз керак.

Бу борада тажриба тариқасида бир қанча ишлар қилинмоқда. Жумладан, Навоий вило­ятидаги Тўдакул кўлида замонавий, эколо­гик талабларга жавоб берадиган масканлар қурилмоқда. Шунингдек, Айдар-Арнасой кўллар ҳудудида ҳам замонавий, сувдан анча узоқроқда бўлган инфраструктура бар­по этиляпти: замонавий меҳмонхоналар, ка­нализация тизимлари, туристик мажмуалар қуриляпти.

Юқорида қайд этиб ўтилган заруратдан келиб чиқиб, Чорвоқда ҳам шу ишларни қилишимиз лозим. Бу бизга нима беради? Биринчидан, аҳолини даромадли иш билан таъминлаш масаласи ечилади. Зеро, лойиҳа мўлжалланган ҳудуд­ларда яшовчи кўплаб инсонлар ишлаш учун чет элга кетади. Улар­ни юртимизда, ўзи туғилиб ўсган қишлоқда иш билан таъминлаш муҳим, албатта.

Иккинчидан, лойиҳа доирасида икки қишлоқ ўртасида кўприк қу­рилади, транспорт хизмати яхши­ланади, ҳудуд ривожлантирилади. Учинчидан эса Тошкент катта мега­полис, хорижлик туристлар сони ҳам ортмоқда. Бу каби йирик лойиҳаларни амалга ошириш орқали эса уларга замо­навий, экологик мезонларга мос дам олиш маскани таклиф қилишимиз мумкин бўлади.

Шу ўринда яна хориж тажрибасига эътибор қаратсак. Швейцариядаги кўллар атрофида бир қанча чиройли дам олиш оромгоҳлари барпо этилган. Лекин у ерда­ги аҳоли, экофаоллар ёки бошқалар булар­ни бузиш керак демаяпти. Швейцариядаги кўлларни кўрганман, бемалол сувидан ичса бўлади, ваҳоланки, атрофида йирик-йирик шаҳарлар бор. Лекин у ерда аҳоли томони­дан табиатни асрашга жиддий эътибор қара­тилган, замонавий канализация тизимлари тартибга солинган.

Аслини олганда, инсониятнинг ҳар қан­дай фаолияти экология учун хавф туғдириши мумкин. Аммо муҳими шу хавфни тўғри бошқаришдир. “Бўлди, бу хавфли экан”, деб воз кечгандан кўра вазиятни тўғри бошқарсак, бундай лойиҳалар ҳисобига кўплаб инсонлар иш билан таъминланади, инфрату­зилма яхшиланади.

Маҳаллий аҳоли иш ўринлари яратилиши ва инфратузилма яхшиланишига умид қилмоқда

Маҳаллий аҳоли агар лойиҳа тасдиқла­ниб, қурилиш ишлари бошланса ва янги дам олиш маскани барпо этилса, қўшимча иш ўринлари яратилиши, аҳоли ишлаш учун чет элларга кетмасдан иш билан таъминлани­ши, шу билан бирга, чет элга кетган кўплаб юртдошларимиз ўзимизда ишлашни маъ­қул кўриб, оиласи бағрига қайтишини таъ­кидламоқда. Ёшларнинг фикрича, халқаро даражадаги дам олиш мажмуасида ишлаш улар учун қувонарли ҳолатдир.

Маҳаллий аҳоли вакиллари томонидан, шунингдек, “Бурчмулла, Яккатут ҳудудларида инфратузилма яхши эмас”, “Йўллар талабга жавоб бермаслиги туфайли туристлар бора олмайди”, “Бир қишлоқдан иккинчи қишлоққа айланма йўллар орқали бориш керак, агар икки қишлоқ орасида кўприк қурилса, анча қу­лай бўларди”, “Канализация тизимини яхши­лаш керак” каби фикрлар билдирилди. Айрим фуқаролар кўзда тутилган лойиҳа чет элдан катта миқдорда инвестиция киритилишига са­баб бўлишини таъкидламоқда. Улар Чорвоқда қурилган дам олиш маскани ўзимизда қолиши, инвестор уни кўтариб олиб кетмаслиги, халқи­миз Дубай ёки Туркияга дам олишга кетгани­дан кўра, ўзимизда мароқли ҳордиқ чиқаргани маъқуллиги, юртимизда чет элдагидан қолиш­майдиган дам олиш масканлари бўлиши фой­дали экани каби фикрларни ҳам билдирди.

Бош режа ва қурилиш мумкин бўлмаган ҳудудларга мораторий

Президентимиз ташаббуси билан Ўзбе­кистонда ҳозир “яшил”, барқарор туризм ривожлантирилмоқда. Ҳар қандай лойиҳага биз экологик нуқтаи назардан ёндашамиз. Айни дамда “Sea Breeze Uzbekistan” лойиҳа­си бўйича шу жараён кетмоқда.

Биз Чорвоқ сув омборидаги маълум ҳу­дудни, яъни пляж яратиш мумкин бўлган ҳудудларни белгилаб, Бош режа яратиб, шу асосда қурилиш ишларини амалга ошириш тарафдоримиз. Мумкин бўлмаган ҳудудлар­да эса қурилишга мораторий эълон қи­лиш керак. Бу жойларда “яшил” ҳудудлар, ўз экотизимини ҳимоя қиладиган зоналар ташкил этиш мақсадга мувофиқ. Ана шунда ҳудуд экотизими, биохилма-хиллиги сақла­ниб қолади. Қолаверса, ҳудудда хаотик (тартибсиз, режалаштирилмаган) қури­лишларга барҳам берилади. Ҳукуматга бу борадаги ёндашувларимизни етказганмиз, чуқур ўйланган ҳолда тегишли қарорлар тайёрланмоқда.

Пилот лойиҳа — ҳамма учун очиқ ва бепул пляж қуриляпти

Айни дамда “Sea Breeze Uzbekistan” лойиҳаси доирасида инвестор томонидан ўз ҳисобидан 500 метр ҳудудда намунавий пляж барпо этилмоқда. Мақсад — инвестор намунавий пляж орқали режалаштираёт­ган лойиҳаси қандай бўлишини амалда кўрсатиб беради. Аҳоли эса мавжуд дам олиш шароитлари билан со­лиштириб кўради ва хулоса қилади.

Асосийси, пляж бепул, хавф­сиз ва ҳамма учун очиқ бўлади. Пилот лойиҳа якунлари асосида бу ташаббусни Чорвоқнинг бошқа ҳудудларида қўллаш мумкин бўлади. Бу ўзгаришлар орқали дам олишга бўлган ёндашувни қайта шакллантириш — тартибсизлик­дан қулайликка, ёпиқ ҳудудлардан очиқлик ва оммабопликка ўтиш таъ­минланади. Бундай саъй-ҳаракатлар жамиятда янги тасаввурларни шаклланти­ради: курорт ҳамма учун мўлжалланган жой, фақат танланганлар учун эмас.

Яна бир масала — нарх-наво. Ҳозир Чор­воқни турли тадбиркорлар эгаллаб олган, кир­ган-чиққанлардан пул йиғилади, санитария ҳолати қониқарсиз, кўпчилик сувга тушиб, пала-партиш тарзда дам оляпти. Машиналар сувда ювиляпти. Энг хавфлиси, ёш болалар катта-катта қирғоқлардан сувга сакраяпти, на­зорат ҳам, жавобгар ҳам йўқ. Агар замонавий лойиҳа амалга оширилса, бу каби ҳолатлар бартараф этилади — машиналар сув бўйидан камида 500 метр узоқликда бўлади, инсонлар хавфсизлиги таъминланади. Кийим алмашти­риш хоналари, ҳожатхоналар ва умуман, барча хизматлар экологик ва санитария талабларига мос тарзда йўлга қўйилади.

Ҳар бир лойиҳани амалга оширишнинг ўз тартиб-қоидалари бор. Аввал лойиҳа ҳужжати тайёрланиб, тегишли вазирлик ва ташкилотлар томонидан кўриб чиқила­ди. Бизда ҳам баҳолаш тартиби бор. Ана шу босқичлардан кейин лойиҳани жамоат­чиликка тақдим этамиз. Қандай экологик хавфлар борлиги ва бошқа ҳолатлар бора­сида ечим берилади. Агар лойиҳа хатарли, талабларга мос эмас деб топилса, салбий хулоса берилади ва амалга оширилмайди.

Оқова тизими барпо этилади

Яқинда Озарбайжондаги “Sea Breeze” курорти шароитлари билан танишдик. Энг маъқул жиҳати, у ерда концепция шундан иборатки, қурилиш қилишдан олдин ҳудуд­нинг яшил каркаси яратилган, яъни тегишли йўлаклар, қуриладиган бинолар атрофи­да дарахтлар экилган, қурилишгача яшил ҳудуд барпо қилинган. Бинолар уч йиллик бўлса, дарахтлар 10 йиллик. Бу жуда яхши амалиёт, агар “яшил каркас” тажрибасини Ўзбекистонда ҳам қўллайдиган бўлсак, бу фақат ва фақат фойда келтиради.

Ҳали лойиҳани кўрмасдан туриб салбий фикр билдириш ва қоралаш нотўғри деб ўйлайман. Экологик вазиятни яхшилайди­ган, инфратузилмани барқарорлаштиради­ган, иш ўринлари яратадиган, хуллас, ҳам экологияга, ҳам туристларга, ҳам аҳолига, ҳам давлатга фойда келтирадиган бу каби лойиҳаларни, албатта, амалга ошириш лозим. Акс ҳолда, Чорвоқ сув ҳавзасидан бутунлай айриламиз, назоратни буткул йўқотамиз.

Экологияни сақлаб қолиш нуқтаи назари­дан йирик мажмуа қурилса, уни текшириш ҳам, назорат қилиш ҳам, экологик хавфлар­ни бошқариш ва олдини олиш ҳам анча осон бўлади. Биз ўз талабларимизни қўямиз ва бу талаблар амалга оширилишини назорат қила оламиз.

Шу ўринда таъкидлаш керак, сув ҳав­засига оқова сувлар ташланишининг ол­дини олиш масаласи ҳам долзарб. Чор­воқда кичик-кичик объектлар бор, аммо йирик инвестициялар ҳисобига ўзини кейинчалик қоплайдиган канализация тизимини яратиш бўйича лойиҳалар йўқ эди. Ҳозир эса бу борада Қурилиш ва уй- жой коммунал хўжалиги вазирлиги томо­нидан режалар тақдим этилди. Мақсад Чорвоқда ташкил этилган туризм объект­лари, бу ерда яшайдиган аҳолини сифат­ли канализация тизими билан таъминлаш учун замонавий коммуникацияларни барпо этишдир. Бу борада “Sea Breeze Uzbekistan” лойиҳаси энг самарали тан­лов дейишимиз мумкин.

Барқарор туризм учун бурилиш нуқтаси

Ушбу лойиҳа Ўзбекистонда барқарор туризм учун бурилиш нуқтаси бўлиши мумкин. Нима учун бундай деяпман? Ўзбе­кистон туризм инфратузилмасини ривожлантиришда янги босқичга қадам қўймоқда — бу босқич замонавийлик, барқарорлик ва экологик жиҳатдан тўғри йўналишни та­лаб қилади. Мазкур жараённинг марказида инвестициялар, табиатни муҳофаза қилиш ва жамият манфаатлари ўртасида мукаммал мувозанатни таъминлаш туради. Шу нуқта­да Чорвоқ сув омборида амалга оширилаёт­ган халқаро туристик лойиҳа намуна сифа­тида бутун мамлакатимиз бўйлаб тизимли ўзгаришларнинг бошланғич нуқтасига айла­нишига шубҳа йўқ.

Хавфдан чўчиш эмас, уни бошқариш керак

Ҳозирги кунда Чорвоқ сув омбори жид­дий экологик ва ижтимоий муаммоларга дуч келмоқда. Соҳил чизиғидаги назоратсиз ва бир хил концепциясиз жадал қурилишлар, табиат ва санитария талабларининг инобат­га олинмаслиги бу ҳудуднинг табиий ҳолати йўқотилишига олиб келмоқда. Кўплаб жой­лар хусусий тўсиқлар ортида қолиб, сувга эркин кириш имкони чекланмоқда. Бу вазият экологик ва ижтимоий хавфларни кучайти­ради.

Биринчи қадам, юқорида айтиб ўтгани­миздек, Чорвоқ учун аниқ зоналаштириш, чекловлар ва муҳофаза чораларини ўз ичига олган Бош режа ишлаб чиқишдир. Шу билан бирга, режага мувофиқ бўлмаган ҳар қандай янги қурилишга мораторий эълон қилиниши керак.

Ҳар бир қурилиш атроф-муҳитга таъ­сир этувчи хавф-хатарларни ўз ичига ола­ди. Энг асосийси — шу хавфларни бошқа­риш. Айни шу сабабдан ҳам “Sea Breeze Uzbekistan” лойиҳаси доирасида Халқаро экологик кенгаш ташкил этилмоқда. Кен­гаш мустақил орган бўлиб, табиий муҳит­ни муҳофаза қилиш нормаларига риоя этилишини назорат қилади, экспертлик ёрдамини таъминлайди ва аҳоли манфаат­ларини инобатга олади.

Бу янги масъулият маданиятига қадам­дир: лойиҳа нафақат чиройли, балки табиат ва инсонлар учун фойдали бўлиши керак. “Sea Breeze Uzbekistan” туризм — аниқ режалаштириш, малакали мутахассислар иштироки ва доимий мониторинг орқали атроф-муҳитга зарар етказмасдан ривожла­ниш мумкинлигини исботлайди.

Мухтасар айтганда, Чорвоқ ҳозиргидек барча учун пуллик ёки ёпиқ жой бўлиши ке­рак эмас. Бу бутун мамлакат учун дам олиш рамзи ва шундай бўлиб қолиши лозим. Бош режа, экологик нормалар, нархларни назорат қилиш ва сувга эркин кириш ҳудуднинг ке­лажаги учун зарур бўлган тамойиллардир.

Айни пайтда олдимизда муҳим танлов ту­рибди: ё хаотик қурилиш ва табиий бойликларни йўқотиш шароитида яшашни давом эттирамиз ёки замонавий, барқарор ва ҳамма учун очиқ туристик тизим яратамиз.

“Sea Breeze Uzbekistan” лойиҳаси бу фақат дам олиш маскани эмас. Бу эски ёндашувни ўзгартиришга чақириқ, янги модель экологик, очиқ ва узоқ муддатли таклифдир. Бундай ташаббуслар мамлакат­нинг туристик харитасини ўзгартириши ва ривожланиш йўлини бир неча ўн йилликка белгилаши мумкин.

Азиз АБДУҲАКИМОВ,

экология, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва

иқлим ўзгариши вазири