Улар табиий ва ширин бўлгани учун чет элларда жуда қадрланади. Хорижга сафар қиладиган юртдошларимиз ҳам ўзимиздаги таъмни бошқа жойлардан топа олмаслигини кўп гапиради. Кейинги йилларда бу эътирофни чет элликлар ҳам таъкидламоқда. Ташқи бозорларда “Ўзбекистонда етиштирилган” деган бренд шаклланиб, оммалашаётгани боиси шунда.

Яқин йилларгача талаб катта, аммо шунга яраша таклиф бўлмаган. Гап шундаки, юр­тимизда қишлоқ хўжалиги асосан мавсумий етиштиришга мослашгани, йиллар давомида соҳага бир томонлама эътибор қаратилиб, за­монавий ва илмий ёндашув бўлмагани, маҳ­сулотларни узлуксиз етказиб бериш механиз­ми йўлга қўйилмагани боис, чет давлатлардан доимий импортёрларни топишда муаммолар бўлган. Фақат қўшни давлатларга экспорт қи­лиш билан чекланиб келганмиз.

2017 йилдан кейин соҳадаги ана шу ма­салаларнинг тизимли ечиб борилиши мам­лакатимиз қишлоқ хўжалиги қанчалик катта салоҳиятга эга эканини амалда кўрсата бошлади. Замонавий технологиялар ва илмга асо­сланган қишлоқ хўжалиги шаклланди. Бугун соҳадаги ҳар бир лойиҳа ана шу механизм асосида олиб бориляпти. Маҳсулот етишти­риш жараёнларида ҳеч бўлмаганда, сув те­жовчи технологиялардан фойдаланиш ҳисо­бига ҳосилдорликни каррасига ошираётган миришкорлар бор.

Нафақат маҳсулот етиштириш, балки уни қайта ишлаб, экспорт қилишда катта тажриба тўплай бошладик. Айрим рақам­ларни кўриб баъзан ўзимизнинг ҳам ишон­гимиз келмайди. Бошқа томондан, қишлоқ хўжалик маҳсулотлари етиштиришда етак­чилардан бўлиб келган мамлакатимиз, энди, экспортда ҳам юқори ўринларни эгаллаёт­гани кишини қувонтиради. Масалан, жорий йилнинг олти ойида юртимиз озиқ-овқат экспорти 44 фоиз ўсиб, 1 миллиард 326 мил­лион доллар бўлди. Экспорт географияси 16 та давлатга кўпайди.

Айниқса, қуритилган олхўри ва ўрик, шафтоли, майиз, гилос, дуккакли маҳсулот­лар экспорти бўйича юртимиз дунёда юқори ўринларда туради. Сархил мева-сабзавотлар­нинг бозори ҳам чаққон. Биргина узум экс­портини олайлик. Маълумотларга кўра, Ўз­бекистон жаҳоннинг 67 та мамлакатига айни шу маҳсулотни етказиб бермоқда. Жорий йилнинг етти ойида қиймати 98,3 миллион долларга тенг бўлган 84,1 минг тонна узум экспорт қилинди. Бу кўрсаткич ўтган йилнинг мос даврига нисбатан 2,6 баробар кўп.

Янги тузилма — янги йўналиш

Экспорт бўлаётган маҳсулотларнинг акса­ри хориж нави бўлиб, илмий ёндашувлар асо­сида ўзимизга мослаштирилган, қолаверса, замонавий усулда, янгича технологиялар асо­сида етиштирилмоқда. Гап шундаки, ҳозир агродеҳқон, тадбиркорларимиз, экспортёр корхоналар анча янгича иш услубига ўтган. Биз биладиган маҳаллий гилос, олма, узум ва бошқа мевалар ўрнини жаҳон бозорида тала­бгир янги навлар эгаллаяпти.

Шу йилнинг июнь ойида Паркент туманида­ги “Meridian Tempo” корхонасига қарашли кат­тагина интенсив боғда шунга амин бўлгандим. Ҳар донаси ҳовучни тўлдирадиган гилос ме­валарини кўриб, ҳайратда қолдим. Олдимизга қўйилган гилосни кўришим билан, “Бу қандай нав, бунча катта бўлмаса бу гилос?”, деган са­волни бергандим. Меванинг мазасини-ку, айтмаса ҳам бўлади. Бир оғизга солсангиз, қайта-қайта егингиз келади. Шираси жуда баланд, аммо таъбингиз тортаверади.

Интенсив боғнинг нақ 54 гектар майдони­да гилос, олма, нок ва малинанинг экспортбоп навлари экилган. Кўчатлар Франция ва Испа­ниядан келтирилган. Боғдаги барча ишлар замонавий технологиялар асосида олиб бо­рилади. Тўлиқ томчилатиб суғориш жорий этилган, дарахтлар ўзини ўзи чанглатиш ху­сусиятига эга, боғда ҳатто қуёш панеллари ҳам ўрнатилган. Тадбиркорларимиз хориж бозорига ана шундай халқаро талабларга мос, олий навдаги мева-сабзавот маҳсулотларини етказиб беряпти. Уларнинг нархи ҳам сифа­тига яраша. Бундан келадиган даромад бошқа анъанавий ўсимликларга нисбатан бир неча баробар юқори бўлади.

Кейинги йилларда мамлакатимизда замона­вий технологиялар ва илм-фан асосида етишти­рилаётган маҳсулотлар сифати ҳам, ҳосилдор­лиги ҳам ошиб, йил ўн икки ой ҳосил олишга эришиляпти. Эндиликда ана шу жараённи ти­зимлаштириш, ҳудудларни маълум маҳсулотга ихтисослаштириш, импортёрларга маҳсулотни узлуксиз етказиб бериш, жаҳон бозорида мил­лий брендни яратиш экспорт йўналишидаги асосий масалага айланган.

Бунинг ечими сифатида давлатимиз раҳ­барининг тегишли фармони ҳамда қарори билан жорий йил февраль ойида мамлакати­мизда илк бор “Uzagrostar хolding” компанияси иш бошлади. Тузилма муассислигида 16 та ихтисослашган корхона ташкил этилди. Хол­динг таркибида Томорқа ер эгалари ва деҳқон хўжаликлари фаолиятини ривожлантириш ва қишлоқ хўжалик маҳсулотлари ишлаб чиқа­ришни кенгайтириш бўйича Кенгаш тузилди.

— Жорий йил 14 февралда қабул қилин­ган “Uzagrostar xolding” компанияси фаолиятини ташкил этиш тўғрисида”ги Президент қарори, энг аввало, юртимизда томорқачи­лик ва деҳқончиликни ривожлантиришнинг янги босқичини бошлаб берди, — дейди “Uzagrostar xolding” компанияси директори Фазлиддин Муҳиддинов. — Компаниянинг асосий вазифаси қишлоқ хўжалик маҳсулот­ларининг миллий брендини яратиш ва экспор­тини ривожлантиришга қаратилган. Тўғри, Ўзбекистонда жараённи мувофиқлаштира­диган вазирлик, бир қанча тузилма ва таш­килотлар бор. Керак бўлса, ҳар бир ҳудудда уларнинг бўлимлари иш олиб боряпти. Аммо давлатимиз раҳбари ташаббуси билан ташкил этилган “Uzagrostar хolding” компаниясига уларни такрорламайдиган айрим муҳим ва­зифалар белгилаб берилганки, бунда асосий эътибор томорқа ер эгалари, деҳқон ва фер­мерлар билан ҳамкорликда тизимли равишда иш олиб боришга йўналтирилган.

Гап шундаки, бугунги кунда юртимизда 22 миллион тоннадан ошиқроқ мева-сабза­вот ва полиз маҳсулотлари етиштирилса, шу­нинг 70 фоизи аҳоли томорқалари ва қишлоқ хўжаликлари ерларига тўғри келади. Аммо уларнинг сифати ҳар доим ҳам экспорт талабларига мос келмайди. Эндиликда “Uzagrostar хolding” компанияси улар билан ҳамкорликда маҳсулотларни тизимли равишда етиштириб, ягона бренд остида экспорт қилади. Томорқа ер эгалари ва деҳқон хўжаликларига тупроқ таҳлилидан тортиб, экспортгача бўлган барча жараёнларда яқиндан кўмак беради. Шу та­риқа жаҳон бозорида миллий бренд яратилади.

Танлаб олинган йўналишлар бўйича маҳаллалардаги хонадонларгача кириб бори­лади. Дастлаб 100 та маҳалла танлаб олин­ган бўлиб, уларда маълум турдаги сифатли, экспортбоп маҳсулотлар етиштириш йўлга қўйилмоқда. Кейинги йилларда маҳаллалар сони кўпайтириб борилади, жумладан, 2026 йилда уларнинг сонини 500 тага етказиш ре­жалаштирилган.

Ихтисослашув нима беради?

Холдинг таркибидаги 16 та корхонанинг ҳар бири алоҳида турдаги қишлоқ хўжалик маҳсулотларини етиштиришга ихтисослашган. Улар 16 та базавий ҳамда 54 та қамраб олинган туманларда фаолият олиб бормоқда. Ҳар бир агростар корхона ўзи масъул бўлган ҳудудда то­морқа ер эгалари ва деҳқон хўжаликлари билан ҳамкорлик асосида маълум турдаги маҳсулотни етиштиришни йўлга қўяди.

Айтайлик, бир маҳаллада 15 та томорқа ер эгаси помидор етиштиради, аммо уларнинг тури ва сифати ҳар хил бўлгани боис, жамлаб, экспортга йўналтириб бўлмайди. Қолаверса, ҳосил ҳам юқори қийматли эмас, ер эгалари ўз тажрибасига кўра етиштираверган. Ана шу тизимни бирлаштириб, умумий маҳсулдор­ликни оширишни агрокорхоналар ўз зимма­сига оляпти. Аҳоли томорқаларида бир хил турдаги ва сифатли маҳсулот етиштиришга қаратилган ишларни олиб бормоқда. Олин­ган ҳосилни эса ягона миллий бренд остида экспорт қиляпти.

Масалан, “Янгийўл — агростар” МЧЖ помидор ва булғор қалампири етиштириш билан шуғулланса, “Асака — агростар” МЧЖ сабзавот кўчатлари, “Олтиариқ — агростар” корхонаси эса узумчиликка ихтисослашган. Маълумотларга кўра, бугунга қадар жами филиалларга бириктирилган туманларда 101 минг гектар ер майдонида ихтисослашган маҳсулотлар экилган.

Агростар корхоналар фақат маълум тур­даги сифатли маҳсулот етиштириб, уни экспорт қилиш билангина шуғулланмайди. Бирин-кетин маҳсулотларни қайта ишлаш ҳам йўлга қўйилмоқда. Бу борада юздан ошиқ лойиҳалар белгиланган. Шундан қий­мати 608 миллиард сўмлик 20 та инновацион лойиҳа учун 693 гектар ер майдони ажратил­ган. Айни пайтда замонавий лойиҳаларнинг 8 тасини амалга ошириш ишлари бошланган. Умуман, агростар корхоналарнинг ҳар бири­да маҳсулот етиштириш ишлари замонавий усуллар ёрдамида олиб борилади.

Олма ва нок меваларини етиштиришга ихтисослашган “Базанбар — агростар” МЧЖ ўзига хос янгилик қилди. Бахмал туманида 15 гектар ер майдонига Франция компаниясида ин-витро усулида тайёрланган олма кўчатла­ри олиб келиниб, экилди. Бунинг ўзига хос­лиги шундаки, кўчатлар илмий ўрганишлар асосида шу йилнинг айни ёз чилласида ерга қадалди. Мутахассисларнинг айтишича, айни пайтда ҳосил гуллаган.

“Булунғур — агростар” МЧЖ картошка етиштиришга ихтисослашган. Туманлар­даги катта ер майдонларида 10 минг дона касалликларга чидамли, сифатли картошка уруғлари навлари стакан усулида экилди. Голландия компанияси билан 6 минг тон­на элита картошка уруғларини олиб келиш бўйича келишувга эришилган. Картошкалар­ни сақлаш ва экспорт қилиш чоралари ҳам кўрилмоқда. Булунғур туманидаги 2 гектар майдонда ташкил этилаётган агрокомплексда 10 минг тонна картошка сақлаш, калибровка қилиш, қадоқлаш ва логистика қувватлари ишга туширилади. Қолаверса, картошка­нинг хориж навларини маҳаллийлаштириш мақсадида Халқаро картошка маркази билан ҳамкорликда ин-витро лабораториясида янги уруғ навларини яратиш ишлари бошланган.

Маҳсулотлар, албатта, аҳоли томорқалари ва деҳқон хўжаликлари ерларида етиштири­лади. Масалан, “Шеробод — агростар” кор­хонаси томонидан белгиланган ҳудудларда қиймати 508 миллиард сўм бўлган 150 минг дона хурмо ва анжир кўчатлари аҳоли то­морқаларига етказиб берилди. Туркиядан сифатли, данаксиз хурмо кўчатлари олиб ке­линиб, 25 гектар майдонга экилди. Айни шу мева турларини етиштиришга ихтисослашган компания намунавий лойиҳа асосида Узун туманидаги 100 гектар ер майдонида хурмо ва анжир агроплантациясини ташкил қилиш ишларини бошлаб юборган. Замонавий ком­плексда маҳсулот етиштиришдан экспортгача бўлган барча босқичлар қамраб олинади.

“Янгийўл — агростар” МЧЖ ҳам ихти­сослашувни янада кенгайтириш мақсадида 61 маҳалладаги томорқа ва деҳқон хўжаликларига арзон нархларда сифатли помидор кў­чати, булғор қалампири уруғлари ҳамда ми­нерал ўғитларни етказиб бермоқда. Компания томонидан ташкил этилган “Томорқа макта­би”да соҳага оид 5 мингдан ортиқ китоблар жойлаштирилиб, 2 та маҳаллий профессор ва 1 та хорижлик мутахассис иштирокида бир ой давомида 200 гектарга яқин томорқа ер ва деҳқон хўжаликлари эгалари ўқитилди. Ита­лиялик мутахассислар томонидан помидорни қуёшда қуритиб, қоқи тайёрлаш технологияси ўргатилди. Италияда етиштириладиган помидор нави қоқи учун қулай сорт сифатида танлаб олиниб, Янгийўл туманидаги 500 гек­тар, Самарқанд вилояти Булунғур туманидаги 100 гектар майдонда етиштирилиб, қоқи тай­ёрланди. Бугунги кунда 150 тонна помидор қоқиси Италияга экспорт қилиняпти.

Янги бозорлар қандай топиляпти?

Замонавий усулда маҳсулот етиштириб, экспорт қилишдан агростар корхона ҳам, то­морқа ва деҳқон хўжалик ерлари эгалари ҳам бирдек манфаатдор. Шу боис, ҳар бир жара­ён илмий мутахассислар иштирокида, аниқ тартиб асосида олиб борилади. Ҳудудларда 7 та ихтисослашган корхона ва лойиҳа офисларида “Томорқа мактаби” фаолияти йўлга қўйилгани боиси шунда. Уларда “Uzagrostar xolding” компанияси томонидан жалб этилган 20 га яқин хорижий мутахассислар, малакали маҳаллий агроном, технолог, уста-деҳқонлар билан шартномалар имзоланиб, агроконсул­тант сифатида иш олиб боряпти.

Демак, агростар компаниялар танлаб олинган ҳудудларда аҳолини ўз томорқасида белгиланган турдаги маҳсулотни етиштириш­га жалб қилишнинг ўзи билан чекланмайди. Аҳолини ўқитиб, ерга уруғ қадашдан то ҳо­силни экспорт қилишгача бўлган жараён­да бевосита иштирок этади. Талабгорларга молиявий кўмак “Uzagrostar xolding” компа­ниясига бириктирилган 9 та тижорат банки ва уларнинг филиаллари томонидан амалга оширилади.

Аммо масаланинг бошқа томони ҳам бор. Ҳозир дунё бозорида вазият қалтис, ҳар куни талаб ва нарх-наво тебраниши кузатилмоқда. Қолаверса, истеъмолчиларнинг қишлоқ хў­жалик маҳсулотларига бўлган талаби ўзгариб боряпти, улар ўзларининг стандартларини очиқ эълон қиляпти. Бундай шароитда агро­стар корхоналар етиштираётган маҳсулотлар­га доимий ва қимматроқ бозор топиш масала­си ҳам асосий жиҳатга айланади.

— Албатта, маҳсулотга бозор топиш энг муҳим масалалардан бири. Бу бўйича қатор ишлар амалга оширилиб, халқаро компаниялар билан келишувлар ўрнатиляпти, — дейди “Uzagrostar xolding” компанияси бўлим бошлиғи Сулаймон Муродов. — Аввало, агростар корхоналар томонидан топилган бозорларга экспорт амалга ошириб келиняпти. Масалан, “Қува — агростар” МЧЖ томонидан Норвеги­яга 4 хил навдаги 1 тонна узум экспорт қилин­ди. “Қўшработ — агростар” МЧЖ эса Латвияга 5 миллион долларлик майиз етиштириб бе­риш бўйича келишув имзолаган ва маҳсулот­нинг биринчи партияси жўнатилди. “Янгийўл — агростар” корхонаси шартномасига кўра, яқинда Италия давлатига 200 тонна қуритилган помидор экспорт қилинади. Европанинг бошқа давлатларидан ҳам қуритилган маҳсулотлар­га талаб ошиб боряпти. Сабаби, Европа мам­лакатларида айни қуритилган маҳсулотларга талаб катталигини кузатдик ва қуёшли юрти­мизда етиштирилган мева-сабзавотларнинг ма­зали таъми сабаб уларнинг қоқиси ҳам алоҳида эътироф этиляпти.

Яқинда Лондонда бўлиб ўтган йирик яр­маркада иштирокимиз давомида 3 миллион долларлик қуритилган маҳсулотларга шарт­нома имзоланди. Шу йилнинг октябрь ойида эса Испанияда бўлиб ўтадиган мева-сабзавот кўргазмасида иштирок этамиз. Холдинг тар­кибидаги барча ихтисослашган компания­лар маҳсулотларини янги дизайн ва қадоқда, ягона бренд остида намойиш этишни режа­лаштирганмиз. Маълумки, Испания дунё бўйича экспортда биринчи ўринда туради ва йиллик қиймати 20 миллиард долларни ташкил этади. Кўргазмагача бўлган жараён­да маҳсулотларимизни Испаниядаги йирик импортёрларга таништирдик, улар аллақачон қизиқиш билдирган. Кўргазма доирасида бир қанча шартномалар имзоланиши кутиляпти.

Муболағасиз айтганда, юртимизда етиштириладиган қишлоқ хўжалик маҳсулотлари таъмини унча-бунча давлатдан тополмаймиз. Ўзимизники бўлгани учун эмас, холис ис­теъмолчи, мамлакатимиз савдо дўконларини тўлдириб турган чет эл брендидаги маҳсу­лотларни татиб юрган инсонлар сифатидаги баҳоимиз шундай.

Ана энди мана шу маҳсулотларимизни бир неча қўшни давлатга эмас, дунёнинг энг ри­вожланган мамлакатлари бозорларига олиб киришни мақсад қилганмиз. Бу йўналишда халқаро стандартларга мослашиб, соҳага илмни, энг илғор технологияларни жорий этаётганимиз боиси шунда. Энди маҳсулот­ларимиз хориж бозорлари расталарининг бир четидан эмас, энг қиммат маҳсулотлар жой­ланадиган қатордан ўрин оляпти. Бу борада ўзимизнинг миллий брендни яратиб, халқаро майдонда оммалаштириш ҳаракатидамиз.

Ирода ТОШМАТОВА,

“Янги Ўзбекистон” мухбири