Ёхуд муаллифнинг уйига бир йигит кириб келиб: “Мен фалон романингиз қаҳрамони Фалончиевнинг ўғли бўламан. Агар отам раҳматли тирик бўлганида ўзи келиб, яхши асар ёзганингиз учун сизни қучоқлаб, елкангизга банорас тўнни ёпган бўларди”, деб миннатдорлик билдирган ва остонада турибоқ тўн кийгизиб, белбоғни маҳкам боғлаб, ёзувчини бир бўй юқорига кўтарган бўлади.

Дунёда бундан ҳам ортиқ ва кутилмаган бахтли воқеалар бўларкан. Аммо бу ҳақда сал ўзимизни босиб олиб, кейинроқ сўзласак.

...1987 йилнинг сентябрь ойи. Кунларнинг бирида каминага Германиядан қўнғироқ бўлиб қолди. Берлин университети профессори Ингеборг Балдауф ҳол-аҳвол сўраганидан сўнг сентябрь-­октябрь ойларидан бирида Берлин университетида Чўлпонга бағишланган илмий анжуман ўтказилиши ва шу кечада Чўлпон ҳақида маъруза билан қатнаш­сам, айни муддао бўлишини айтди. Бу кутилмаган воқеа бўлгани учун бироз довдираб қолдим.

Бунинг сабаби шунда эдики, биз, бир гуруҳ адабиётшунослар, Чўлпон ва Фитратнинг илгари тақиқланган асарларини эълон қила бошлаган эдик. Ҳали биз бу жабрдийда ёзувчиларга бағиш­ланган халқаро илмий анжуман ўтказиш у ёқда турсин, марказком айниб қолмасмикин, деган хавотирда дир-дир титраб яшаётган пайтимиз эди.

Орадан кўп ўтмай, марказкомни ўрнига Президент девони дунёга келди. Кунларнинг бирида шу ердан қўнғироқ қилиб, ўзбек халқи тарихида биринчи марта Германияда Ўзбекистон кунлари ўказилажагини, шу хушнуд маросим доирасида яна икки тадбир режалаштирилгани ва камина делегация таркибига киритилганимни айтишди. Олмон юртида Ўзбекис­тон кунлари Берлин университетида Чўлпонга бағиш­ланган анжуман билан бошланиши, шу куннинг эртасига эса, икки машҳур ўзбек ­шоири — Эркин Воҳидов билан Абдулла Ориповнинг ижодий кечаси ўтказилиши режалаштирилган экан...

Бизни кутиб олганлар орасида ўзбек адабиётининг дўсти Ингеборг хоним ва унинг турмуш ўртоғи ҳам бор эди...

Шу куни Берлин осмонида юлдузлар чарақлай бошлаган пайтда куз ҳавоси билан нафас олиш, гурунглашиш ва ўтажак икки тадбир дастури билан танишиш мақсадида, Гёте диёрининг гўзал шаҳарларидан бирида сайр қилдик. Икки ўзбек шоирининг шеърларини Ингеборг хоним билан бирга яна бир немис адабиётшунос олимаси Зигрид Клайн­михель таржима қилган, шунингдек, уларнинг ­шогирдлари Нилгун Кён-Груҳлке билан Айфер Дурду ҳам шу жараёндан четда туришмаган экан. Ингеборг хонимнинг турмуш ўртоғи Генрих ўзбек шоирларининг рафиқаси таржима қилган шеърларини ўқиб, Э.Воҳидовнинг Матмуса ҳақидаги туркумига кирган шеърларидан, айниқса, таъсирланган экан, ўзбек шоирининг ўйноқи сатрларини эслаб, йўл-йўлакай қаҳ-қаҳ отиб борди. Улар ҳозирги немис шеъриятида бундай ичакузди шеърлар йўқлигидан жуда-жуда афсусланишди.

Шу куннинг эртасига, тунда, энди Э.Воҳидов ва А.Орипов билан ҳам бирга университет атрофида сайр қилар эканмиз, суҳбат мавзуси Матмуса ҳақидаги шеърга уланиб кетди. Э.Воҳидовнинг бундай халқона шеърларини яйраб таржима қилган И.Балдауф А.Орипов шеърларини немис тилига ўгиришда бир оз қийналган экан. Шу воқеадан кейин ҳар бир шоир ижодида китобхон яйраб ўқийдиган шеърлар ҳам бўлиши лозимлигини тушунган шоир реал ҳаётдан олинган ҳажвий шеърларни ёзишга алоҳида эътибор берди. Шуниси қувонарлики, Абдуллажон бир чимдим аччиқ сўздан тўғри хулоса чиқарди.

Ижодий кеча куни ҳам етиб келди. Университетнинг катта залларидан бири. Зал ўзбек шоирлари билан учрашиш учун келган немислар, германиялик ўзбеклар ва турклар билан тўла. Ғовур-ғувур авж олган. Залга кеча раиси билан бирга, икки ўзбек шоири кириб келишини ҳамма ўрнидан туриб, гулдурос қарсаклар ила кутиб олди.

Кеча раиси ижодий кечани очиб, немис тилида ҳар икки шоирнинг ҳозирги ўзбек шеъриятининг машҳур намояндалари эканини айтиб, йиғилганларни уларнинг таржимаи ҳоллари билан таништирди. Шундан кейин шеърият байрами бош­ланиб кетди. Шеърият кечаси Э.Воҳидовнинг “Узум” ғазали билан бошланди. Аввал шеърнинг ўзбек тилидаги гўзал сатрлари жаранглаб кетди:

Термулар шабнамли япроқ

Остидан пинҳон узум,

Лабларингга етмоқ истаб,

Тонг саҳар гирён узум...

Бу сатрлар янграши билан ўзбек ва турк ёшлари ўтирган зал бир сесканиб, кабутар янглиғ парвозга кўтарилгандек бўлади. Шеър янграшда давом этади:

Тоқи осмон мисли сомон,

Ҳар тараф юлдуз сочур,

Воҳ ажаб, бу не синоат,

Ер узум, осмон узум...

Ниҳоят, хум ичида ётавериб майга айланган узумнинг дарди ошкор бўлиб, ҳатто бу дард уни лабо-лаб қилган инсоннинг ҳам кўзини қонга тўлдиргани маълум бўлади:

Хум ичида неча йил

Хун бўлмақ эркан қисмати,

Лабларингга етди охир

Бир пиёла қон узум.

Бу хулоса банддаги “Хун бўлмоқ эркан қисмати” сатри кимнингдир қулоғига: “Хун бўлмоқ Эркин қисмати”, деб эшитилдими, зални дастлаб унинг, кейин ўзгаларнинг қарсаклари тўлдириб юборади.

Шундан кейин талабалардан бири ҳали сиёҳи қуримаган шеърнинг немис тилига қилинган таржимасини ўқиганида залнинг немис ёшлари тўлдириб ўтирган қисмида тўққиз баллик зилзила бошлангандек бўлди.

Шу шеърдан кейин Э.Воҳидовнинг “Баҳор”, “Учи тугук дастрўмол”, “Изтироб”, А.Ориповнинг эса “Мен нечун севаман Ўзбекистонни”, “Табиат”, “Соғинч”, “Юлдуз қазоси”, “Дунёни қизғанма”, “Дунё ишлари” сингари шеърлари ўзбек ва немис тилларида жаранглади.

Тингловчилар орасида бирлари Осиёнинг, иккинчилари Европанинг вакиллари бўлган ёшлар ўтиришар, уларнинг аксари нафақат ўзбек ва турк, балки немис тилини ҳам яхши биларди. Тингловчиларнинг бу қисми учун ўзбек шоирлари асарларининг қайси тилда ўқилаётгани фарқсиз эди. Шунга қарамай, баъзи шеърларнинг сўнгги сатрлари қарсак садолари остида эшитилмай қолса, баъзилари қулоққа қийналмай етиб келарди, холос. Шу ҳол залда шеърлар ва шоирлар ўртасида мусобақа бошланганидан дарак берди. Бу табиий ҳол бўлса ҳам икки шоирдан бирининг кўпчилик олдида ўксиниб қолиши мумкин эди. Шунинг учун мутасаддилар талабалар томонидан ўқилган, аммо катта олқиш олмаган шеърларнинг мазмун-моҳияти ва поэтик латофатини очиб беришга интилардилар.

Ўша йилларда “перестройка” сўзи барча жаҳон тилларига таржима қилиниб, совет давлатининг сўнгги кунларида кечган алғов-далғов кунларни анг­латар эди. Ўқилажак шеърлар рўйхатига Э.Воҳидовнинг “Биздан кейин ҳеч бир авлод қайта қурмасин”, деган шеъри ҳам киритилган экан. Шоир “перестройка” — “қайта қуриш” сўзини ҳар ким ҳар хил, масалан, олғир ёки жоҳил, ёхуд сафсатабоз ўз табиатидан, ўз манфаатидан келиб чиққан ҳолда тушунганини айтиб, шеърни бундай сатрлар билан тугатган эди:

Мен учун у деразадан

Кирган шамолдир,

Бу шамолдан қоғозларим

Афтодаҳолдир.

Улар учар, мен ортидан

Қараб тураман,

Шеърим, мен ҳам сени

Қайта қураман.

Кунлар кўрдик,

Остонада турган истеъдод

Бизнинг кўрган у кунларни

Қайта кўрмасин.

Шундай қайта қурайликки,

Энди умрбод

Биздан кейин ҳеч бир авлод

Қайта қурмасин.

Эркин Воҳидов ўзбек халқи босиб ўтган мураккаб тарихий даврнинг мураккаб саҳифаларига назар ташлаганида ҳам мавзу-масалани ҳажвий бўёқлар билан талқин қилишнинг устаси фаранги бўлган. У шу шеърда кўтарилган масалани шундай талқин қилган эдики, шеърхоннинг юрагида қувонч туйғулари эмас, алам ва нолалари исён кўтаргандек бўларди. Ушбу шеърнинг ўзбек ёшларига манзур бўлганининг сабаби шунда эди.

Аммо шеър немис тилида жаранглаганда тинг­ловчилар “перестройка” тарих қудуғига тушиб қолган шўро давлатининг ўлим олдидаги талвасаси бўлганини тушундиларми ё йўқми, ҳар ҳолда қисқа олқишдан кейин зал ўйга чўмгандек бўлди...

Шу куни Берлин университети тарихида биринчи марта икки ўзбек шоирининг ижодий кечаси бўлди. Ҳали Навоий ғазаллари янграмаган, ҳали Абдулла Қодирий номи тилга олинмаган, ҳали Ойбекнинг “Навоий”си кириб келмаган, аммо кўплаб мумтоз ва замонавий жаҳон адабиёти намояндаларининг номлари ва асарлари катта ҳурмат билан тилга олинган ва эъзозланган залда Эркин Воҳидов билан Абдулла Орипов ижодига бағишланган дилбар бир кечанинг ўтказилиши, бу кечада мазкур икки шоир ҳақида ўзбек шоир ва адабиётшунослари эмас, балки немис олимлари ва талабалари сўзлаши, уларнинг бир даста шеърларини Гёте ва Гейне тилига завқ билан таржима қилиб, завқ билан ўқиши муҳим тарихий воқеа эди. Агар Ўзбекистон шу йилларда мустақилликка эришмаган, собиқ совет республикаларидан бири бўлиб қолганида бундай тарихий ижодий кеча нафақат Эркин Воҳидов ва Абдулла Орипов, балки кечани уюштирган немис олимларининг ҳам тушларига кирмаган бўлармиди.

Бу икки севимли шоиримиз ҳаётининг энг бахтли дақиқалари эди.

Наим КАРИМОВ,

академик