Бу халқаро миқёсда ҳам, миллий миқёсда ҳам коррупцияга қарши самарали тизим ҳақида ўйлашга мажбур қилади. Шу боис, ўтган асрнинг охирида халқаро миқёсда коррупцияга қарши курашиш бўйича халқаро тизимни яратиш бўйича ишлар халқаро ҳужжатларни қабул қилишдан бошланган. Ушбу ҳужжатлар асосида бир қатор мамлакатларда, шу жумладан бизнинг минтақамизда ҳам коррупцияга қарши курашиш бўйича миллий қонунчилик ва коррупцияга қарши курашиш тизимини яратиш бошланди, бунда ташкилотларда коррупцияга қарши комплаенс муҳим роль ўйнайди. Айрим мамлакатларнинг коррупцияга қарши миллий қонунчилиги бугунги кунга келиб жуда ривожланиб, ҳатто айрим мамлакатларда миллий чегаралардан чиқиб, трансмиллий қонунчиликка айланиб бормоқда, бу эса баъзан қонунларнинг трансмиллийлиги борасида ҳам айрим саволларни келтириб чиқармоқда. Ўз навбатида, Евроосиё гурухига (кейинги ўринларда ЕОГ) - аъзо мамлакатларда ҳам коррупцияга қарши қонунчилик яратилган ва коррупцияга қарши курашиш бўйича ишлар олиб борилмоқда. Коррупцияга қарши самарали қонунчилик ва тизимни яратишга уринишларга қарамай, коррупцияга қарши комплаенс тизимини жорий этиш масалалари очиқлигича қолмоқда.
Коррупцияга қарши қонунчилик ўтган асрнинг охиридан, яъни 1997 йилда Европа Кенгаши томонидан қабул қилинган "Коррупцияга қарши курашнинг йигирмата тамойили," "Коррупцияга оид жиноятлар учун жиноий жавобгарлик тўғрисидаги Европа конвенцияси," "ИҲТТ томонидан қабул қилинган халқаро тижорат битимларини амалга оширишда чет эллик мансабдор шахсларни пора эвазига оғдириб олишга қарши курашиш тўғрисидаги конвенция" каби ҳужжатлар қабул қилинганидан бошлаб ривожлана бошлади. Аммо энг асосий халқаро ҳужжат 2003 йилда қабул қилинган "БМТнинг коррупцияга қарши халқаро конвенцияси" бўлиб, унга дунёнинг 160 дан ортиқ мамлакати аъзо ҳисобланади. Ушбу халқаро меъёрий ҳужжатлар мамлакатларнинг коррупцияга қарши қонунчилигининг асосий манбалари ҳисобланади. Ушбу халқаро ҳужжатлар коррупцияга қарши комплаенсни ривожлантиришга туртки бўлди.
Юқорида келтирилган халқаро ҳужжатларни миллий қонунчиликка имплементатсия қилиш ва унинг ижросини мониторинг қилиш, ҳисобдор ташкилотларнинг назорат органлари томонидан хизмат комплаенсига нисбатан турли талабларни қўйиш коррупцияга қарши курашиш самарадорлигининг асосий омилларидан бири ҳисобланади. Бироқ, афсуски, барча мамлакатларда ҳам ушбу нормалар муваффақиятли имплементатсия қилинмаган ва коррупцияга қарши "комплаенс назорат" тизимлари жорий этилмаган. Аксарият давлатлар, жумладан, минтақамиз давлатлари БМТнинг Коррупцияга қарши конвенциясига қўшилган бўлиб, мазкур конвенциянинг муқаддимасида давлатлар юқоридаги халқаро ҳужжатларни инобатга олиши лозимлиги қайд этилган бўлса-да, юридик техника нуқтаи назаридан буни мажбурий деб айта олмаймиз, шу боис, барча давлатлар ҳам уларга қўшилиб, халқаро нормаларни миллий қонунчиликка имплементатсия қилмаган.
ЕОГга аъзо мамлакатларнинг коррупцияга қарши қонунчилигига коррупцияга қарши халқаро нормаларни имплементатсия қилиш ҳақида гапирадиган бўлсак, айтиш мумкинки, бу мамлакатларнинг барчаси БМТнинг коррупцияга қарши халқаро конвенцияси иштирокчилари бўлиб, менга маълум бўлишича, коррупцияга қарши миллий қонунларни қабул қилган. Ўзбекистон ҳам ушбу конвенцияга қўшилган ва унинг талабларини амалга ошириш учун "Коррупцияга қарши курашиш тўғрисида"ги қонунни қабул қилган бўлиб, унда коррупцияга қарши курашиш бўйича ваколатли органлар, асосий тамойиллар, унга чек қўйиш ва олдини олиш чоралари, шунингдек, коррупция учун жавобгарлик белгиланган. Бундан ташқари, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 27 майдаги "Ўзбекистон Республикасида коррупцияга қарши курашиш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида"ги ПФ-5729-сон Фармони билан Коррупцияга қарши курашиш бўйича идоралараро комиссия ташкил этилди. Аммо республикада бугунги кунда комплаенс хизмати ташкилотларига талаб йўқ, гарчи Президентнинг 5759-сонли Фармонига мувофиқ коррупцияга қарши "комплаенс назорат" (cомплианcе cонтрол) тизимини жорий этиш ва унинг самарадорлигини мониторинг қилиш режалаштирилган. Лекин ҳозирча бу тизим республикада жорий этилмаган. Шунга қарамай, айрим йирик ташкилотларда мазкур тизим жорий этилиб, ишлар олиб борилмоқда.
Коррупцияга қарши халқаро нормаларни миллий қонунчиликка самарали имплементатсия қилиш ушбу қонунчиликни бузганлик учун самарали жавобгарликни белгилашга олиб келади, бу эса, ўз навбатида, ташкилотларда коррупцияга қарши комплаенс назоратни жорий этишни англатади, унинг самарали фаолияти порахўрлик хавфини сезиларли даражада камайтиради. Назаримда, коррупцияга қарши халқаро актларни қабул қилиш айнан шундай ўйланган ва шундай моҳиятга эга бўлган.
Халқаро қонунчилик талабига кўра, самарали комплаенс-назоратни ташкил этиш учун биринчи навбатда ташкилотда мустақил комплаенс-назорат хизматини ташкил этиш зарур. Бундан ташқари, ташкилот ушбу хизматга ўз фаолиятини тўлақонли амалга ошириши учун етарли ваколатлар бериши керак. Шунингдек, ушбу хизматга ташкилот раҳбарияти томонидан тасдиқланадиган ички назорат қоидаларини ишлаб чиқиш, шу жумладан коррупцияга қарши талабларни амалга ошириш тартиби, комплаенс хавфларни ҳисоблаш, ходимларни услубий тавсиялар билан таъминлаш, ходимларни ўқитиш ва бошқалар каби кўплаб бошқа мажбуриятлар ҳам юклатилган.
Фикримизча, коррупцияга қарши самарали комплаенс тизимини яратиш учун манфаатлар тўқнашувига барҳам бериш тартибини жорий этиш (шу жумладан, ташкилот ходимлари ўртасида ҳам), коррупция хавфи юқори бўлган ҳолатларда ходимларнинг ҳаракат алгоритмини яратиш ва ташкилотда коррупция хавфини камайтириш бўйича турли қоидаларни ишлаб чиқишдан ташқари, ташкилот ходимларининг одоб-ахлоқ қоидаларига эътибор қаратиш зарур, уларда коррупцияга қарши қаратилган нормалар бўлиши керак. Шунингдек, ходимларни коррупцияга қарши талабларга риоя этишга ўргатиш ва уларнинг ҳуқуқий маданиятини ошириш.
Ташкилотнинг комплаенс хизмати ҳам рискка йўналтирилган ёндашувни қўллаш тамойили бўйича ҳаракат қилиши керак, яъни рискларни даражалар бўйича ранжирлаши ва ушбу рискларни аниқлаш имконини берадиган маълум мезонларни, шунингдек, ҳар бир ушбу риск билан ишлашда ходимларнинг ҳаракат алгоритмини ишлаб чиқиши керак. Шунингдек, ушбу хатарларни самарали бошқариш механизми. Бу тизимнинг самарадорлигини сезиларли даражада ошириш имконини беради.
Юқоридаги ҳужжатларнинг талаблари кўплаб мамлакатларда маълум даражада бажарилган ва баъзи мамлакатлар, юқорида айтиб ўтилганидек, коррупцияга қарши курашиш бўйича минимал талабларни бажаришдан ташқари, ўзларининг коррупцияга қарши курашиш тизимини ишлаб чиқмоқдалар. Айрим мамлакатларда мамлакат ичкарисидаги ҳуқуқий муносабатларни тартибга солувчи миллий қонунлардан ташқари, трансмиллий қонунлар ҳам қабул қилинган бўлиб, улар миллий чегаралардан ташқарида ҳам амал қилиши мумкин. Масалан, АҚШнинг "Хориждаги коррупция тўғрисида"ги қонуни, Буюк Британиянинг "Порахўрлик тўғрисида"ги қонуни. Ушбу қонунларга кўра, агар фаолияти ушбу мамлакатлар билан боғлиқ бўлган ташкилотлар (тўлиқ рўйхати қонунларда келтирилган) ушбу қонунлар талабини бузса, жиноий жавобгарликка тортилиши мумкин. Бироқ, шу билан бирга, бу ҳолат чет эл ташкилотлари бошқа мамлакат қонунчилиги бўйича қандай жавобгарликка тортилиши мумкинлиги ҳақидаги саволни туғдиради (назаримда, нафақат менда), ҳатто ҳуқуқбузарлик унинг ҳудудидан ташқарида содир этилган бўлса ҳам, гарчи жиноят ҳуқуқининг амал қилиш принципи ҳудудий бўлса ҳам. Шу сабабли, комплаенс хизмати ходимлари ташкилот ушбу мамлакатлар билан иш олиб бораётган бўлса, юзага келиши мумкин бўлган жавобгарлик ҳолатларининг олдини олиш учун ушбу жиҳатларга ҳам эътибор қаратишлари лозим.
Умуман олганда, айтиш мумкинки, коррупцияга қарши курашиш бўйича халқаро қонунчилик узоқ йиллардан бери ишлаб чиқилмоқда ва халқаро нормаларни имплементатсия қилаётган мамлакатлар билан биргаликда уни такомиллаштириш бўйича ишлар ҳали ҳам давом этмоқда. Ушбу тизимда асосий роллардан бири коррупцияга қарши комплаенсга тегишли бўлиб, ушбу тизимнинг самарадорлиги кўп жиҳатдан коррупцияга қарши комплаенс назоратининг самарадорлигига боғлиқ.
Отабоев Бобур,
Тошкент давлат юридик университетнинг
Жиноят ҳуқуқи кафедраси катта ўқитувчиси
