Бироқ, афзалликлари билан бир қаторда, у ахборот-коммуникация технологиялари орқали содир этиладиган жиноий тажовузлар олдида вояга етмаганларнинг заифлиги – рақамли жабрдийдалик билан боғлиқ жиддий хавфларни ҳам ўз ичига олади. Кибербуллинг, онлайн жинсий эксплуатация, деструктив контентга жалб қилиш, груминг ва онлайн зўравонликнинг бошқа шакллари болаларнинг жисмоний, руҳий ва ахлоқий фаровонлиги учун жиддий таҳдид туғдирмоқда. Шу муносабат билан вояга етмаганларнинг рақамли жабрдийдалигини самарали ҳуқуқий тартибга солишни ишлаб чиқиш ва такомиллаштириш ҳам халқаро, ҳам миллий даражада долзарб вазифадир.
Турли мамлакатларнинг миллий қонунчилиги вояга етмаганларнинг рақамли жабрланувини ҳуқуқий тартибга солишга турлича ёндашувларни намойиш этади. Бир нечта асосий йўналишларни ажратиб кўрсатиш мумкин. Кўпгина давлатлар ўз жиноят қонунчилигига кибербуллинг, болаларнинг онлайн жинсий эксплуатацияси, болалар порнографиясини тарқатиш ва онлайн зўравонликнинг бошқа шаклларига қарши курашишга махсус қаратилган жиноят таркибларини киритадилар. Бунда вояга етмаганларга нисбатан ахборот-коммуникация технологияларидан фойдаланган ҳолда содир этилган жиноятлар учун қатъийроқ жазолар белгиланиши мумкин. Бир қатор мамлакатлар интернет-провайдерлар, ижтимоий тармоқлар ва бошқа онлайн платформаларнинг фаолиятини болалар хавфсизлигини таъминлаш мақсадида тартибга солувчи махсус қонунлар қабул қилмоқдалар. Бундай қонунлар зарарли контентни ўчириб ташлаш, модерация механизмларини жорий этиш, нохуш контактларни блоклаш имкониятини таъминлаш ва фойдаланувчиларни хатарлар ҳақида хабардор қилиш талабларини ўз ичига олиши мумкин.
Баъзи давлатларда ота-оналарнинг (қонуний вакилларнинг) ота-она назорати дастурларидан фойдаланиш ҳуқуқи қонунчилик даражасида мустаҳкамланади ва таълим муассасаларининг ота-оналарни интернетда болалар хавфсизлигини таъминлашнинг мавжуд воситалари ҳақида хабардор қилиш мажбуриятлари белгиланади.
Рақамли хавфсизлик масалаларини таълим дастурларига киритиш ва болалар, ота-оналар ва педагогларнинг онлайн муҳит хатарлари ва уларнинг олдини олиш усуллари ҳақида хабардорлигини оширишга қаратилган профилактик тадбирларни ўтказишга катта эътибор қаратилмоқда.
Баъзи мамлакатларда интернет платформаларининг фойдаланувчилар томонидан жойлаштирилган контент учун ва вояга етмаганларни зарарли ахборот ва ноқонуний ҳаракатлардан ҳимоя қилиш чораларини кўрмаганлик учун аниқроқ жавобгарлигини белгилашга уринишлар бўлмоқда.
Миллий қонунчиликнинг қиёсий таҳлили онлайн зўравонликнинг янги шаклларини криминализация қилиш ва онлайн платформаларнинг жавобгарлигини белгилаш каби прогрессив ёндашувларни ҳам, ҳуқуқни қўллашнинг етарлича самарали эмаслиги, айрим ҳуқуқбузарликларнинг аниқ таърифларининг йўқлиги ва кибержиноятларнинг трансчегаравий хусусияти билан боғлиқ муаммоли жиҳатларни ҳам аниқлашга имкон беради.
Халқаро ва миллий даражада кўрилаётган саъй-ҳаракатларга қарамай, вояга етмаганларнинг рақамли жабрланувини ҳуқуқий тартибга солиш бир қатор жиддий муаммолар мавжудлигини кузатиш мумкин. Масалан, қонунчилик кўпинча ахборот-коммуникация технологияларининг шиддатли ривожланиши ва онлайн таҳдидларнинг янги шакллари пайдо бўлишига етиша олмайди.
Бу борада, рақамли жабрланувга қарши самарали курашиш турли давлатларнинг халқаро ҳамкорлиги ва қонунчилигини уйғунлаштиришни талаб қилади. Анонимлик ва техник воситалардан фойдаланиш ҳужум қилувчиларнинг шахсини аниқлашни қийинлаштиради.
Онлайн таҳдидларнинг янги шакллари ва уларнинг олдини олиш имкониятлари пайдо бўлишини ҳисобга олган ҳолда миллий қонунчиликни мунтазам равишда қайта кўриб чиқиш ва янгилаш.
Ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар ходимлари, прокурорлар ва судьялар учун вояга етмаганларнинг рақамли виктимлиги бўйича ишларни тергов қилиш ва кўриб чиқиш масалалари бўйича ихтисослаштирилган таълим дастурларини ишлаб чиқиш ва жорий этиш ҳам муҳим аҳамиятга эга.
Интернет-провайдерлар ва ижтимоий тармоқларни зарарли контентнинг тарқалишига фаол қарши курашишга ва фойдаланувчиларни, айниқса вояга етмаганларни ҳимоя қилишга рағбатлантирувчи механизмларни ишлаб чиқиш ҳам ўта аҳамиятлидир.
Шу билан бирга, рақамли хавфсизлик масалаларини таълим дастурларига (мактабгача таълим ва мактабларда, колледж ва лицейларда) интеграция қилиш ва болалар, ота-оналар ва педагоглар учун кенг кўламли ахборот кампанияларини ўтказилиши киберхавфсизликни таъминлашга таъсир қилади.
Хулоса қилиб айтганда, вояга етмаганларни рақамли ҳуружлардан ҳуқуқий ҳимоя қилиш мураккаб ва доимий ривожланишни талаб этадиган соҳадир. Халқаро ва миллий тажрибани қиёсий-ҳуқуқий таҳлил қилиш умумий тенденциялар, илғор амалиётлар, мавжуд муаммолар ва такомиллаштириш йўналишларини аниқлашга ёрдам беради. Болаларга қарши қаратилган онлайн таҳдидларга самарали қарши курашиш учун халқаро ҳамжамият, миллий ҳукуматлар, ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар, таълим муассасалари, интернет-индустрияси ва фуқаролик жамиятининг бирлашган саъй-ҳаракатлари зарур. Фақат шундай комплекс ёндашув орқали ўсиб келаётган авлоднинг ривожланиши ва фаровонлиги учун хавфсиз рақамли муҳит яратиш мумкин.
Альбина Таджибаева,
Тошкент давлат юридик университети
Жиноят процесси кафедраси доценти, PhD
Гулноза Юсупджанова,
Тошкент давлат юридик университети
Жиноят процесси кафедраси ўқитувчиси
