Бугун Янги Ўзбекистон ҳаётининг барча соҳалари чуқур ислоҳотлар майдонига айланган. Бу жараёнда ижтимоий соҳанинг асоси ҳисобланган таълим тизимидаги ўзгаришлар ҳақида тўлқинланиб сўзламасликнинг иложи йўқ. Мамлакатимизда сўнгги йилларда таълим тизимининг барча босқичларини замонавий талаблар асосида ташкил этиш бўйича амалий ишлар ҳал қилувчи босқичга кирди.
Президентимиз таъкидлаганидек: “Фарзандларимиз мактабдан қанчалик билимли бўлиб чиқса, юқори технологияларга асосланган иқтисодиёт тармоқлари шунча тез ривожланади, кўплаб ижтимоий муаммоларни ечиш имкони туғилади. Шундай экан, Янги Ўзбекистон остонаси мактабдан бошланади десам, ўйлайманки, бутун халқимиз бу фикрни қўллаб-қувватлайди”.
Таълим соҳасида амалга оширилаётган ислоҳотларнинг асосий қисмини, албатта, олий таълим тизимидаги ислоҳотлар ташкил этади. Хусусан, Ўзбекистон Республикасида олий таълимни тизимли ислоҳ қилишнинг устувор йўналишларини белгилаш, мустақил фикрлайдиган юқори малакали кадрлар тайёрлаш жараёнини сифат жиҳатидан янги босқичга кўтариш, олий таълимни модернизация қилиш, илғор таълим технологияларига асосланган ҳолда ижтимоий соҳа ва иқтисодиёт тармоқларини ривожлантириш мақсадида давлатимиз раҳбарининг 2019 йил 8 октябрдаги фармони билан тасдиқланган Ўзбекистон Республикаси олий таълим тизимини 2030 йилгача ривожлантириш Концепцияси соҳадаги янги ислоҳотлар учун дебоча вазифасини бажариб бермоқда.
Ушбу ҳужжатга интеллектуал тараққиётни жадаллаштириш, рақобатбардош кадрлар тайёрлаш, илмий ва инновацион фаолиятни самарали ташкил этиш ҳамда халқаро ҳамкорликни мустаҳкамлаш мақсадида фан, таълим ва ишлаб чиқариш интеграциясини ривожлантириш сингари вазифалар асос қилиб олинди.
Концепция мазмуни мамлакатимиз олий таълим тизимини ислоҳ қилишнинг устувор йўналишларини акс эттиради. Унда олий ўқув юртларида қамров даражасини кенгайтириш ҳамда таълим сифатини ошириш, рақамли технологиялар ва таълим платформаларини жорий этиш, ёшларни илмий фаолиятга жалб қилиш, инновацион тузилмаларни шакллантириш, илмий тадқиқотлар натижаларини тижоратлаштириш, халқаро эътирофга эришиш ҳамда бошқа кўплаб аниқ йўналишлар белгилаб берилган. Буларнинг барчаси таълим жараёнини янги сифат босқичига кўтариш учун хизмат қилади.
Бугунги кунда жаҳондаги нуфузли олий таълим муассасалари илм-фаннинг йирик ўчоқлари ҳисобланиши ҳеч кимга сир эмас. Ҳозирда янги-янги олий ўқув юртлари, дунёдаги етакчи университетларнинг филиаллари ташкил этилмоқда. Мисол учун, сўнгги 5 йилда мамлакатимизда 47 та янги олий таълим муассасаси, жумладан, хорижий университетларнинг филиаллари ташкил этилиб, олий ўқув юртларининг сони 125 тага етди.
Давлат-хусусий шериклик тизими асосида нодавлат олий таълим муассасалари фаолияти йўлга қўйилмоқда. Аҳоли фикрини ўрганган ҳолда, сиртқи ва кечки таълим шакллари қайта тикланди, қабул квоталари оширилмоқда. Мактаб битирувчиларини олий таълимга қамраб олиш даражаси 2016 йилги 9 фоиздан 2020 йилда 25 фоизга етди.
Профессор-ўқитувчиларнинг хориждаги олий таълим ҳамда илмий-тадқиқот масканларида малака ошириши ва стажировка ўташини таъминлайдиган механизм яратилди. Уларнинг ойлик иш ҳақи миқдори
2018 йилга нисбатан ўртача 2,5 баробар оширилди. Бу йилдан бошлаб 10 та олий таълим муассасаси ўзини-ўзи молиялаштириш тизимига ўтказилди.
Олий таълимга ажратиладиган давлат грантлари сони камида 25 фоизга оширилганлиги, олий ўқув юртларига қабул қилишда эҳтиёжманд оилалар қизлари учун грантлар сонини 2 баробарга кўпайтириб, 2 мингтага етказилиши олий таълимга қамраб олиш кўламини янада кенгайтирди.
Таълим тизимидаги энг муҳим янгиликлардан бири олийгоҳлар ва таълим тизимининг қуйи бўғинлари ўртасидаги узвийликни кучайтириш мақсадида 65 та академик лицей олий ўқув юртлари тасарруфига ўтказилиши, шунингдек, 187 та техникум ҳам ўз йўналиши бўйича турдош олийгоҳ ва тармоқ корхоналарига бириктирилиши бўлди.
Хулоса қиладиган бўлсак, таълим соҳасида амалг аоширилаётган истиқболли вазифалар, ўзининг долзарблиги ҳамда амалий аҳамияти билан бошқа соҳалардаги ислоҳотлардан асло қолишмайди. Чунки ушбу соҳадаги ислоҳотларни янада кенг кўламда давом эттириш давр талабидир.
Ахборот технологиялар асри деб ном олган XXI асрда ҳаётнинг барча жабҳаларида – саноат, қурилиш, кимё, қишлоқ хўжалиги, тўқимачилик, машинасозлик ва бошқа соҳаларда юксак тараққиётни юзага келтириш учун илм-фанни ривожлантириш, бу борада янгиликлар яратиш ҳаётий заруратга айланди. Бу жараён эндиликда дунёда тараққиёт йўлини тутган барча мамлакатларда эътироф этилмоқда. Республикамизда ҳам ана шу жараёнга алоҳида эътибор берилмоқда.
Мамлакатимиз Президенти, раҳбар сифатидаги фаолиятини юртимиз академиклари, етакчи олимлари, умуман, илм аҳли билан учрашувдан бошлаганлиги, юртимизда илм-фан ривожини ишлаб чиқариш тараққиёти билан уйғунлантиришга қаратганлиги бежиз эмас.
Давлатимиз раҳбарининг шундан кейин соғлиқни сақлаш тизими фаолиятини яхшилаш, китоб маҳсулотларини чоп этиш ва тарқатиш тизимини ривожлантириш, китобхонликни кучайтириш, республикада янги эркин иқтисодий зоналар ташкил этиш, мамлакатни янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегиясини амалга ошириш, Илм-фанни 2030 йилгача ривожлантириш концепцияси” ишлаб чиқилиши, Имом Термизий халқаро марказини ташкил қилиш борасида ва шу каби бошқа кўплаб қабул қилинган қарорлари, фармонлари, фармойишларида илм-фанни юксалтириш асосий масалалардан бири сифатида белгиланиши ҳам ана шу эътиборнинг амалий ифодаси эди.
Илм-фан ва инновацияларни ривожлантириш, уларнинг ютуқларини юқори қўшимча қийматга эга маҳсулотга айлантириш жараёнида интеллектуал мулкнинг ишончли ҳимоя қилиниши алоҳида аҳамият касб этади.
Маълумотларга кўра, интелектуал мулк улуши Европада ялпи ички маҳсулотнинг 45, Хитойда 12, Россияда 7 фоизини ташкил этади. 2020 йилнинг 12 октябрь куни Президентимиз раислигида бўлиб ўтган йиғилиш ҳам “Интеллектуал мулкни ҳимоя қилиш – Учинчи уйғониш даври учун ишончли пойдевор бўлиб хизмат қилади” мавзусига бағишланган эди. Ўшанда давлатимиз раҳбари патент эгалари ва тадбиркорлар ўртасидаги ҳамкорликни таъминлаш зарурлигига алоҳида эътибор қаратди.
Хусусан, таълим тизимида қабул қилинган энг муҳим ҳужжатлардан бири бу – “Таълим тўғрисида”ги қонуннинг янги таҳрирда қабул қилиниши бўлди. Мазкур қонунга асосан таълим соҳасидаги асосий принциплар, таълим тизими, турлари ва шакллари аниқ белгилаб қўйилди.
Шунингдек, қонунга кўра, давлат олий таълим, ўрта махсус, профессионал таълим муассасалари ва уларнинг филиаллари, давлат иштирокидаги олий, ўрта махсус, профессионал таълим ташкилотлари ва уларнинг филиаллари Президент ёки ҳукумат қарорлари билан ташкил этиладиган бўлди. Нодавлат таълим муассасаларини ташкил этиш уларнинг таъсисчилари томонидан амалга оширилиши белгиланди. Нодавлат таълим ташкилотларига лицензия Таълим сифатини назорат қилиш давлат инспекцияси томонидан бериладиган бўлди.
Шунга кўра, мазкур Қонуннинг қабул қилиниши ҳамда амалиётга жорий этилиши ҳам таълим соҳасида қабул қилинган энг муҳим ҳужжатлардан бири бўлди дейишимиз мумкин.
Сўнгги йилларда Ўзбекистонда таълим соҳасида амалга оширилаётган ислоҳотлар Наманган давлат университетида ҳам изчил амалга ошириб келинмоқда. Бинобарин кейинги уч йил ичида факультетлар сони 9 тадан 15 тага, мутахассислик кафедралари сони 27 тадан 46 тага, таъим йўналишлари сони 31 тадан 52 тага, магистратура мутахассисликлари сони эса 12 тадан 26 тага етказилди. Бунга мос равишда илм истагида бўлган университет талаба ёшлари сони 5100 нафардан қарийиб 21000 нафарга етди.
Профессор-ўқитувчилар сони 470 нафардан 710 нафарга етди. Университетда 2018-2019 ўқув йилига қадар илмий салоҳият 26 физни ташкил этиб, биронта ихтисослик бўйича ихтисослашган кенгаш фаолият олиб бомаган. Кейинги йилларда илмий педагог кадрлар тайёрлаш масаласига ҳам катта эътибор қаратилиб, илмий салоҳият 37 фоиздан ошди, таълим сифатини таъминлаш йўлида бугунги кунда 12 та ихтисослик бўйича 9 та ихтисослашган кенгаш фаолият олиб бормоқда. Албатта, бу борада 17 та таянч докторантурада таҳсил олаётган докторантлар ҳисобидан университет илмий-педагог кадрлари сафларини салоҳиятли кадрлар билан тўлдириш мақсади белгилаб олинган.
Яқин-яқингача университет асосан педагогик соҳа учун мутахассислар тайёрлар эди. Бугунги кунда университетда Археология, Маданият ва санъат муассасаларини ташкил этиш ҳамда бошқариш, Социология, Юриспруденция (фаолият турлари бўйича), Кутубхона-ахборот фаолияти (фаолият турлари бўйича), Зооинженерия: балиқчилик, Мевачилик ва узумчилик, Доривор ўсимликларни етиштириш ва қайта ишлаш технологияси, Сабзавотчилик, полизчилик ва картошкачилик, Иссиқхона хўжалигини ташкил этиш ва юритиш, Ижтимоий иш (фаолиятнинг турли соҳалари бўйича), Меҳмонхона хўжалигини ташкил этиш ва бошқариш, Туризм (фаолият йўналишлари бўйича), 2021 йилдан бошлаб эса Даволаш иши, Педиатрия иши каби йўналишларда кадрлар тайёрлашни бошлаганлиги олийгоҳимизни ҳақиқий маънода вилоятимизнинг ақл марказига айланаётганлигидан далолат беради.
Университет йирик илмий-тадқиқот маркази сифатида Наманган давлат университетида медиа марказ ташкил этиш, Аквакультура бўйича ўқув-амалий тренажер ташкил этиш, “Доривор ўсимликлардан шифобахш ичимликлар тайёрлаш”, шифобахш профилактик сумалак ишлаб чиқариш технологияси, Фарғона водийсида тарқалган камёб ва йўқолиб бораётган ҳамда эндем турларнинг тирик коллекцияси, электрон фотоальбоми ва рақамлаштирилган электрон маълумотлар базасини яратиш каби йирик халқаро илмий лойиҳаларда иштирок этмоқда.
Президентимиз ташаббуси билан олий таълим ташкилотлари учун академик ва ташкилий, шунингдек, молиявий мустақилликнинг берилиши ҳамда Кенгашлар ваколатларининг кенгаётгани таълим соҳасидаги давлат сиёсатини амалга ошириш, сифатли таълим хизматларини таъминлаш ва бу борада ҳукуматимиз томонидан берилган вазифаларни тўла-тўкис адо этиш орқали мамлакатимиз тараққиётини белгилаб берувчи салоҳиятли кадрлар тайёрлашга кенг имкониятлар яратади.
Собитхон ТУРҒУНОВ,
Наманган давлат университети ректори,
педагогика фанлари доктори, профессор
