Бул болса, өз гезегинде, ҳәр қандай мәмлекет ҳәм жәмийет алдына талант ийелерин ерте анықлаў, дурыс бағдарлаў ҳәм қоллап-қуўатлаў мәселесин қояды. Тәбийғый байлықларға ийе болмаған ямаса олардың резерви шекленген мәмлекетлер де әне усы принципке тийкарланған сиясат жүргизиў арқалы дүнья көлеминде итибарлы орын ҳәм статусқа ийе болып атырғанына мысаллар көп. Усы бағдарда, талантлыларды тәрбиялаў ўазыйпасы билимлендириўдиң сапасы, мийнет базарының ашық-айдынлығы, ҳуқықый кепиллик, жәмийеттеги социаллық әдиллик, басқарыў системасының ашық-айдынлығы ҳәм сиясий мәденият дәрежесин де қамтып алады.
Ҳәр қандай мәмлекеттиң қәбилетли жаслар – потенциалы жоқары қәбилетли кадрлар менен байланыслы имканиятын баҳалаўда тек ғана билимлендириў мәкемелеринде берилип атырған формал билимлер менен шекленип қалып болмайды. Балалықтан баслап қәлиплесетуғын қызығыўшылықлар, шаңарақ ҳәм мәҳәлледеги тәрбия орталығы, китапқумарлық ҳәм мәдений турмыс дәрежеси, жаслардың басламалары қоллап-қуўатланып, еркин пикирлеў ҳәм сын көзқарастан пикир жүргизиў ушын жаратылып атырған имканиятлар да усы потенциалдың ажыралмас бөлеги болып есапланады. Ҳуқықый кепилликлер беккем болған, коррупцияға қарсы әмелий механизмлер ислейтуғын, пуқаралық жәмийети институтлары белсенди болған жәмийетлерде талантлы инсанлар өзин артықша тосқынлықларсыз көрсете алады. Бул болса, өз гезегинде, инновациялар, өндирис нәтийжелилиги, хызметлер сапасы, басқарыў мәденияты, ҳәттеки, сиясий системаның ашық-айдынлығы ҳәм жуўапкершилик дәрежесине де тәсир көрсетеди.
Халықаралық шөлкемлер ҳәм илимий орайлар тәрепинен ислеп шығылып атырған ҳәр қыйлы индекс ҳәм рейтинглерде әне усы қурамалы системаны ҳәр қыйлы нормалар тийкарында баҳалаўға урыныў бақланады. Олар арасында Global Talent Competitiveness Index (Глобал талант бәсекиге шыдамлылығы индекси) айрықша орын ийелейди. Бул индекс мәмлекетлердиң талантлыларды таярлаў, тартыў, раўажландырыў ҳәм сақлап қалыў бағдарындағы потенциалын, сондай-ақ, бул потенциалдың экономика ҳәм жәмийеттиң реал нәтийжелеринде қандай сәўлеленип атырғанын комплексли таллаўға умтылады.
INSEAD ҳәм Портуланс институты тәрепинен жәрияланатуғын бул рейтингтиң быйылғы нәтийжелерине бола, Өзбекстан дүнья көлеминде бир неше текше жоқарылап, Орайлық ҳәм Қубла Азия регионында биринши орынды ийелегени атап өтилди. Соның менен бирге, изертлеўде мәмлекетлер дәрамат топарлары бойынша да салыстырылған. Бул бөлимде Өзбекстан "төменги орта дәраматлы мәмлекетлер" арасында жетекши болып тур. Хош, бул нени аңлатады, бундай көрсеткишлердиң тийкарында нелер жатады, ол не ушын әҳмийетли?
Институтлар, жуўапкершилик ҳәм стратегиялық көзқарас
Глобал индекслерде сәўлеленетуғын ҳәр қандай унамлы илгерилеўдиң артында, биринши гезекте, инсан ҳәм жәмийет, инсан ҳәм мәмлекет қатнасығы сыяқлы қурамалы көп қатламлы процесслерди тең салмақлылықта сақлаған ҳалда раўажландырыўға хызмет ететуғын өзине тән басқарыў мәденияты турады. Талант бәсекиге шыдамлылығы да әпиўайы статистикалық көрсеткишлер жыйындысы емес, ал мәмлекетлик басқарыў, экономика, билимлендириў, мийнет базары, аймақлық раўажланыў, санлы инфраструктура ҳәм ҳәттеки ғалабалық сана дәрежесинде қәлиплесетуғын қурамалы система сыпатында көринеди. Усы көзқарастан, Өзбекстанның GTCI рейтингиндеги бүгинги позициясы мәмлекетте кейинги жылларда жолға қойылып атырған институционаллық реформалардың нәтийжелилиги, мәмлекетлик аппаратының өзгерислерге бейимлесе алатуғыны, түрли министрликлер ҳәм уйымлар арасында талантлыларды қоллап-қуўатлаўға қаратылған жаңа бирге ислесиў механизмлери пайда болып атырғанынан дәрек береди.
Бул заманагөй басқарыў шараятында бундай сиясат айрықша бағдарлама ямаса уйым ўәкиллигине тапсырып қойылатуғын тар бағдар емес, керисинше, оған түрли секторлар кесилиспесинде ислейтуғын қурамалы платформа сыпатында қараў талап етиледи. Бул платформада экономикалық режелестириў, бәнтлик, билимлендириў, санлы раўажланыў, инвестиция, аймақлық сиясат, жаслар мәселелери ушын жуўапкер структуралар бирден-бир мәнзилли мақсетке қаратылған ҳалда ислеўи зәрүр. Ҳәр бир қарардың мәнисинде талантлылар ағымы, маманлық структурасы, жаслардың кейпияты, ишки ҳәм сыртқы миграция, санлы теңлик дәрежеси, илимий изертлеў орталығының тартымлылығы сыяқлы факторлар турақлы тенденция сыпатында жүзеге шығыўы керек. Усы мәнисте, раўажланыў жолындағы ҳәр қандай мәмлекет сыяқлы Өзбекстан ушын да муўапықластырыўшы горизонталь басқарыў механизмлерин күшейтиў, түрли уйымлардың мағлыўматлар базаларын үйлестириў, қарар қабыл етиўде мағлыўматларды аналитикалық қайта ислеў мәдениятын кеңейтиў тийкарғы бағдарлардан бири болып есапланады.
Глобал индекслер тәжирийбеси табысқа ерискен мәмлекетлер өзиниң ишки статистикасын, сырт ел изертлеўлери нәтийжелерин ҳәм халықаралық рейтинглер таллаўын биргеликте үйрениўге әдетленгенин көрсетеди. Бундай қатнаста индекслер тек ғана баҳалаўшы система емес, ал басқарыў ушын өзине тән айна ўазыйпасын атқарады. Мәмлекетлер ушын бул есабатлардағы методология, индикаторлар структурасы, субиндекслер динамикасын пуқта таллаў, күшли ҳәм әззи тәреплерди анықлаў, ҳәр бир бөлим бойынша "жол карталары"н ислеп шығыў арқалы мәмлекетлик сиясатты және де жетилистириў имканияты пайда болады. Бул процесс ишки илимий-изертлеў орайлары, университетлер, еркин таллаў институтлары ҳәм пуқаралық жәмийети менен бирге ислесиў ушын да жаңа майдан ашады.
Және бир әҳмийетли тәрепи - институционаллық үзликсизлик мәселеси. Егер ҳәр бир жаңа стратегия алдынғы тәжирийбени бийкар еткен ҳалда жаңадан ислеп шығыла берсе, турақлы бағдар, прогноз етилетуғын мийнет базары ҳәм билимлендириў системасы көриниси қәлиплеспейди. Басқарыў системасында болса сиясаттың даўамлылығы, реформалардың избе-излиги, басланған бағдарламаларды ақырына жеткериў мәденияты үлкен әҳмийетке ийе. Талант бәсекиге шыдамлылығы ушын да әйне усы сыпатлар зәрүр. Мысал ушын, жас қәниге, исбилермен ямаса илимий хызметкер келеси бес-он жылда мәмлекет қайсы бағдарда баратуғынын анық көз алдына келтире алса, өзиниң кәсиплик жумысын усы аймақ пенен байланыстырыў әдеўир исенимли болады.
Қарарлар әпиўайы пуқараға қаншелли тез, анық ҳәм түсиникли жетип барып атырғаны, жаслар ушын мөлшерленген грантлар, стипендиялар, стартап бағдарламалар, кәсипке бағдарлаўшы тренинглер, қайта таярлаў курслары ҳаққындағы мәлимлеме қаншелли ашық ҳәм еркин тарқалып атырғаны да сиясаттың реал тәсирин белгилейди. Мәҳәлле, мектеп, жоқары билимлендириў мәкемеси, бәнтлик орайы, бизнес инкубатор ҳәм жуўапкер уйымлар арасында үзликсиз мәлимлеме алмасыўы болғанда ғана процесс қағаздағы концепция басқышынан шығып, ҳәрекеттеги механизмге айланады.
Кадрлар потенциалы ҳәм сиясий модернизация
Ҳәр қандай жәмийеттиң тарийхында сондай дәўирлер болады: онда сыртқы көринистеги өзгерислер ишки мазмунға айланыўы ушын белгили бир тийкар талап етиледи. Бул тийкар көбинесе экономикалық тиклениў, инфраструктура жаңаланыўы ямаса институционаллық реформалар көринисинде көринеди. Бирақ тийкарғы өзгерислердиң тамыры жәмийеттиң сана қатламында, мийнет мәдениятында, кәсиплик жуўапкершилик дәрежесинде ҳәм билимди өзлестириўге таярлықта қәлиплеседи. Талантлыларды таярлаў сиясаты мине усы терең қатламларда жүзеге келетуғын процесс сыпатында баҳаланыўы лазым.
Соның менен бирге жәмийет психологиясындағы өзгерислер де итибарға сазаўар. Ол арқалы инсанның өз мийнетине мүнәсибети, кәсип таңлаўдағы нормалар, келешек стратегиясын белгилеўдеги қарарлар өзгереди. Жаслар арасында кәсиплик өсиўге умтылыў күшейгени, институтлараралық ҳәрекетшеңлик артып, сырт ел илимий тәжирийбесине қызығыўшылық артып атырғаны буның тастыйығы болып есапланады. Демек, усындай шараятта таланттың динамикасы жәмийеттиң өзи ушын жаңа идеялық контур жаратады.
Сондай-ақ, билимлендириў системасы ҳәм технологиялық раўажланыў параллель раўажланып атырғанын атап өтиў керек. Жасалма интеллект, аналитика, автоматластырыў, санлы басқарыў системалары түрли кәсиплерге жаңа ўазыйпалар жүклемекте. Енди инженер, шыпакер, агроном, журналист, экономист ямаса педагог өз тараўында табысқа ерисиўи ушын айрықша кәсиплик билим менен шекленип қалмастан, технологиялар менен ислесиўди де терең өзлестириўи талап етиледи. Бундай талап мийнет базарының ишки дүзилисин жаңалайды, қәнигелик дәрежелери арасында жаңа қатламланыўды пайда етеди ҳәм адаптацияның әҳмийетин кескин арттырады.
Глобал компетенциялар мәселеси де бул бағдарда әҳмийетли. Соның ишинде, ҳәзирден-ақ көплеген тараў қәнигелери халықаралық нормалар, шет тиллер, мәдениятлараралық қарым-қатнас, трансмиллий стандартлар менен ислесиўине туўра келмекте. Себеби миграцияның заманагөй көриниси "жумыс излеп кетиў" түсинигинен әдеўир кең. Ҳәзир мийнет миграциясы билим, көнликпе ҳәм технология алмасыўы түринде жүзеге келмекте. Илимий ҳәм кәсиплик тәжирийбе ҳәр қыйлы мәмлекетлерде, ҳәр қыйлы институтларда топланады. Соннан кейин ол қайта исленген билим сыпатында және өз дерегине қайтады. Бундай процесс мәмлекет ушын тек ғана экономикалық дивиденд емес, ал социаллық, технологиялық ҳәм мәдений нәтийже де береди.
Инсан капиталын раўажландырыўға қаратылған мәнзилли сиясат мәмлекеттиң потенциалын иштен беккемлеўши тийкарғы факторға айланып үлгерген. Мийнет базарының қурамы, билимлендириўдиң жаңаланыўы, технологиялық процесслер ҳәм басқарыў мәдениятының өзгериўи бир бағдарға - қәбилетли жаслар ушын турақлы имканият жаратыўға хызмет етиўи зәрүр. Усы үйлесимлилик болған жағдайда ғана потенциаллы кадрлар әўлады қәлиплеседи. Жәмийеттеги профессионал қатлам кеңейеди ҳәм реформалардың нәтийжеси тезлеседи.
Аслиддин АБДУРАЗЗОҚОВ,
"Янги Ўзбекистон" хабаршысы
