Санлы мәканда ҳәзир ҳәмме үгит-нәсиятлаўшы. Кимдур зия, кимдур сумлық үлестирмекте. Бул процесс санлы мәканның мәнаўияты ҳәм әдеп-икрамлылық жағдайларын әҳмийетли темалардан бирине айландырды, деп айтыў мүмкин.
Информацияласқан дүньяда контент үгит-нәсиятлаўлар ҳәм олардағы мәнаўият мәселеси ҳаққында сөз етер екенбиз, бөлистирилип атырған контент өнимлердиң әҳмийетин ҳәм оны таярлаўшылардың өнимди таярлаўға қалай қатнас жасап, қандай мәплерди гөзлеп глобал тармаққа жайластырып атырғанын түсиниўимиз оғада әҳмийетли.
Хош, не ушын санлы үгит-нәсиятлаў деп атырмыз? Себеби информацияны бөлисиўши оны ғалаба ен жайдырыўды қәлейди. Демек, социаллық тармаққа жайластырылып, ғалаба ен жайдырылыўы ушын узатылып атырған мәлимлеме - үгит-нәсият қуралы есапланады.
Ҳәммемиз тийкарында қайсы мәлимлеме өниминиң зыянлы, қайсысы пайдалы екенин билетуғындай болып көринемиз. Негизинде олай емес. Санлы платформалар менен қатнас жасаў да санлы саўатлылықты билиў, жоқары дәрежедеги потенциал, илим ҳәм билим демек. Буның ушын узатылып атырған контентлердеги санлы үгит-нәсиятлаўдың мазмуны ҳәм формасының әдеп-икрамлылық ҳәм руўхыйлық тәреплерин көрип шығыўымыз зәрүр.
Санлы үгит-нәсиятлаўдың тийкарғы принципи ҳақыйқатты ҳәм анық мағлыўматты усыныўдан ибарат болыўы керек. Социаллық тармақларда бүгин ҳәр қыйлы бағдарлар ямаса реклама материалларында шалғытыўлар ҳәм қарыйдарлардың сезимлерин манипуляциялаў жағдайлары ҳәўиж алған. Интернет орталығында пайдаланыўшыларға турақлы түрде қәте, алжастырыўшы ямаса надурыс мағлыўматлар усынылып барылыўы жәмийетте исенимсизлик ҳәм руўхый стрессти келтирип шығарады.
Руўхый жуўапкершилик ең тийкарғы тәреплерден болып, санлы үгит-нәсиятлаў процесинде инсанлардың қәдириятларына ҳүрмет пенен қатнас жасаў үлкен әҳмийетке ийе. Яғный, миллети, расасы, динине қарамастан, инсан шахсын кемситпей, оның өзине тәнлигин қәдирлейтуғын ҳәм қәдирлейтуғын мазмундағы медиа өнимлердиң тутыныўшысы болыўымыз керек. Бул тек ғана санлы платформадағы контентлердиң сапасы емес, ал инсанның да информациялық талғамы жоқары екенинен дәрек береди.
Мәлимлеме мәканында пайдаланыўшыларға баҳалы өним ямаса хызметти үгит-нәсиятлаўда да миллий ҳәм әдеп-икрамлылық нормалары сақланыўы жәмийетке ҳәм аудиторияға ҳүрмет сезими қәлиплескениниң белгиси болып табылады.
Бүгин санлы платформада тийкарғы машқалалар сыпатында көрилип атырған жағдайлардан бири жеке ҳуқық ҳәм еркинликлердиң қәдирсизлениўи ҳәм миллий, әдеп-икрамлылық қәдириятлардың төменлеўи болып есапланады. Ҳәр бир пуқарадағы ҳуқықый жуўапкершилик ҳәм жуўапкершилик сезими интернет әлеминде пайдаланыўшылардың жеке мағлыўматларына ҳүрмет пенен қатнаста болыўды, яғный олардың жеке аймағын аяқ асты етпеўди талап етеди. Бирақ, тилекке қарсы, бүгин шаңарақ ишинде шешилиўи керек болған машқалаларды социаллық тармақларға сиңдириў арқалы адамлардың санасында шаңарақ, деп аталған қәдириятларымыздың қорғанына тас ылақтырыў жағдайлары кескин көбеймекте.
Мәнаўий жоқарылыққа ерисиў ушын видеоконтенттиң ҳәр биринде жәмийеттиң де, шахстың да ҳуқықларына, сондай-ақ, пайдаланыўшылардың жекелик ҳуқықына әмел етилиўи керек. Ол ҳәтте зәрүрли шәртлерден бири болыўы керек.
Санлы мәканның және бир әҳмийетли тәрепи - пайдаланыўшылардың жеке мағлыўматларын қорғаў ҳәм жекелигин тәмийинлеў болып табылады. Тилекке қарсы, бүгинги заманагөй технологиялық имканиятлардан орынсыз пайдаланыўшы шахслар жекелик ҳәм жасырынлықты тәмийинлеў бағдарламаларына бузып кирип, қолға киргизилген мағлыўматларды жәриялап, кибертерроршылық ҳәрекетлерин әмелге асырмақта.
Интеграцияласқан интернет хызметлери ҳәм платформаға өзиниң жеке мағлыўматларын усынып атырған ҳәр бир инсан бул мағлыўматлардың қашан ҳәм қалай пайдаланылатуғынын билиўге ҳақылы. Буннан тысқары, пайдаланыўшылардың жеке мағлыўматларын дизимге алыў ҳәм оларды жедел қайта ислеў ҳуқықы да әҳмийетли. Интернеттеги жеке мағлыўматларға итибарсызлық, хакерлик ҳүжими, жеке өмирдиң бузылыўы ҳәм анонимликтиң жоғалыўы сыяқлы үлкен қыйыншылықларға алып келиўи мүмкин. Санлы мәканда қәўипсизлик, техникалық мәселелер қаншелли әҳмийетли болса, мәлимлеме мәканының әдеп-икрамлылық тәреплериниң қәўипсизлиги де сондай әҳмийетке ийе.
2019-жылы "Жеке мағлыўматлар ҳаққында"ғы, 2021-жылы бул нызамға қосымшалар киргизиў ҳаққында қабыл етилген нызамлар әйне санлы платформадағы процесслердиң нызамшылық тәреплерин беккемлейди. Бүгинги жедел процессте жеке мағлыўматларды қорғаў бойынша нызамлар жетилистирилиўи керек. Оларды анығырақ ҳәм пайдаланыўшылардың ҳуқықларына толық әмел етиўши етип қайта көрип шығыў ўақты келди. Мәлимлеме манипуляцияларын анықлаў, яғный инсанлардың руўхый жағдайына тәсир ететуғын контентке қарсы қадағалаўды күшейтиў зәрүр.
Санлы бизнес ҳәм реклама тараўында да бүгин әдеп-икрамлылық стандартлары болыўы шәрт. Айырым ғалаба хабар қураллары арқалы берилип атырған айырым рекламаларда миллийлигимизден шығыў жағдайлары көп ушыраспақта. Санлы реклама ҳәм маркетинг тараўындағы әдеп-икрамлылық нормалары рекламалардағы манипуляциялардың алдын алыўға, сондай-ақ, пайдаланыўшылардың исенимин сақлаўға жәрдем береди.
Киберқәўипсизлик бойынша мәмлекетлик ҳәм жеке меншик сектор, пуқаралық жәмийетиниң тығыз бирге ислесиўин беккемлеў ҳәм жолға қойыў жәмийетте кибермәдениятты күшейтиўге хызмет етеди.
Глобал тармақтың бизди қуўандыратуғын абзаллықлары көп. Солардан бири билимлендириўдиң онлайн формалары жүзеге келген. Ол аралық ҳәм қәрежет қысқарыўы менен бирге, билим алыўдың қолайлы усылын усынады.
Өзгерип баратырған геосиясий дүньяда аралықтан турып шөлкемлестирилип атырған оқыў курсларының қадағалаўы мәселеси де инсанды айрықша қәўетерге салмақта. Тил, дин, мәденият үйретиў тийкарында оқыў курслары тийкаршысы нени гөзлемекте, радикалласыў, шовинистлик агрессивлик ҳәрекетлер, "ғалабалық мәденият"ты ғалаба ен жайдырыў емес пе? Олардың санлы үгит-нәсиятлаў усылларынан пайдаланыў дәрежеси жоқары болғаны себепли ертең биз жақынларымызды, жасларымызды олардың қолына берип қоймаймыз ба, деген қәўетерли сораўларды өзимизге бериўимиз ҳәм социаллық қадағалаўды күшейтиўимиз керек.
Усы жерде мектепке шекемги билимлендириў шөлкеми, мектеп, жоқары билимлендириўде перзентлеримизге технологиялық билимлер менен бирге, әдеп-икрамлылық қағыйдаларын да сиңдирип барыўымыз зәрүр. Себеби санлы мәкан жас әўладқа тәлим-тәрбия бериўде үлкен әҳмийетке ийе. Интернет ҳәм социаллық тармақлар күнделикли хабарлардың дәреги болып қалмастан, адамлардың пикир ҳәм сезимлерин де қәлиплестирип үлгерген. Тармақлардың инсанларға, олардың психологиясы ҳәм социаллық қатнасықларына да тәсир етип атырғанын көрип турмыз. Бул орында оқыўшыларға интернет қәўипсизлиги, жеке мағлыўматларды қорғаў, жалған мәлимлемеден қашыў ҳәм асығыслықтың қәўип-қәтерлери ҳаққында арнаўлы сабақлар шөлкемлестирилиўи оғада әҳмийетли.
Соның менен бирге, жаслардың санлы саўатлылығын арттырыў ушын жуўапкер шөлкемлер менен турақлы тренинг ҳәм вебинарлар өткерилиўи зәрүр. Санлы мәдениятты қәлиплестириў, яғный жәмийетте әдеп-икрамлылық ҳәм руўхый қәдириятларды интернет орталығына муўапықластырыўға қаратылған руўхый билимлендириў системасын енгизиў зәрүр. Бул система жасларға интернетте ҳадаллық, исеним, сөз еркинлиги ҳәм ҳақыйқый мәлимлемени тарқатыўды үйретиўди өз ишине алыўы керек.
Буның ушын ҳәр бир санлы контент, реклама ямаса мәлимлеме пайдаланыўшысына, әсиресе, жасларға руўхый ҳәм әдеп-икрамлылық жақтан исенимли баянатлар усынылыўы зәрүр. Соның менен бирге, интернеттеги қәўип-қәтерлер, жеке мағлыўматларды қорғаў сыяқлы әдеп-икрамлылық нормалары ҳаққында түсиниклер бериў оғада әҳмийетли.
Санлы мәканда барлық социаллық топардың теңликке тийкарланған қатнасыўын тәмийинлеў мақсетке муўапық. Мәселен, ҳаял-қызлар, майыплығы болған шахслар, интернетке жалғаныў имканияты болмаған, алыс аймақлардағы пуқаралар ушын арнаўлы бағдарлама ҳәм ресурслар жаратыў да санлы үгит-нәсиятлаў жолындағы әҳмийетли тәреплерден.
Бүгин санлы мәканның имканияты кең, усынылып атырған контентлерди көриў ушын пайдаланыўшылардың таңлаўы бар. Заманагөй технологиялық процесслер бир жерде тепсинип турмай атыр. Ол раўажланыў мәнзилине қарай жедел бармақта. Сондай-ақ, жаңа инновациялық жаңалықлар, имканиятлар менен байытылады.
Егер инсан технологияны басқара алмаса, технология инсанды басқарады.
Санластырылған дүнья, санластырылған сана, жасалма сана бүгин бизди унамлы мәнисте қәўетерге салыўы керек. Бул мәканға жоқары ой-пикир ҳәм мәденият пенен өз таңлаўына ийе пайдаланыўшы, ойлап табыўшы сыпатында кирип барыўымыз керек. Бүгин заманагөй технологиялық имканиятлар - жасалма интеллект, роботлар дүньясы ҳәм басқа да кең көлемдеги инновациялық жаңалықларды жәмийеттиң бир бөлеги мақулласа, екинши бөлеги унамсыз қабыл етеди. Санлы мәканның руўхый тийкарлары, әдеп-икрамлылық, әдеп-икрамлылық ҳәм социаллық жақтан раўажланыўы келешекте биз ушын жаңа дүньяның исенимли ҳәм турақлы тийкарын жаратыўы мүмкин. Адамлар интернеттен жақсы мақсетте пайдаланса, әлбетте, санлы мәканның руўхый раўажланыўына хызмет етеди.
Жаңалықларды пүткил инсаниятқа жедел усынып атырған технологияның кескин өсиў пәтин есапқа алған ҳалда руўхый үгит-нәсиятлаў мәселелерине де жаңаша - "санлы ағартыўшылық" принципи тийкарында қатнас жасаў зәрүр.
Бунда пуқаралар ҳәм жәмийетти унамлы раўажланыўға ийтермелейтуғын, узатылып атырған ҳәр бир медиа өнимге альтернатив аналитикалық қатнаслар ушын әдеп-икрамлылық, миллий қәдириятларымыздың тийкарғы санлы үгит-нәсиятлаў усылларынан кеңнен пайдаланыў, оларды усыныў мақсетке муўапық.
Санлы мәканның руўхый раўажланыўы тек ғана техникалық машқалаларды шешиў емес, ал жәмийетти жақсылаў, инсанлардың қатнасықлары, әдеп-икрамлылық ҳәм мәденият қағыйдаларын санлы мәлимлеме қуралларына бейимлестириўден ибарат. Бундай қатнас, өз гезегинде, келешекте санлы мәканның руўхый ҳәм әдеп-икрамлылық әҳмийетин және де беккемлейди.
Мәмлекетимизде интернеттиң кең тарқалыўы ҳәм санлы мәканның раўажланыўына нәзер тасласақ, 2024-жылы интернет пайдаланыўшыларының саны 20 миллион адамға жеткен. Бул мәмлекет халқының 70 проценттен аслам бөлегин қурайды. Яғный ҳәр үшинши өзбекстанлы интернет пайдаланыўшысы болып, жаслар арасында интернетке жалғаныў жоқары пәтлерде өскени атап өтилмекте. 16-24 жаслы оқыўшылар ҳәм жаслар арасында интернеттен пайдаланыўшылар саны да дерлик 70 процент әтирапында. Бул сан жәмийеттиң жас әўладының санлы мәканда белсендилигин көрсетеди.
2023-жылы Facebook, Instagram, Telegram ҳәм TikTok сыяқлы социаллық тармақларда 15 миллионға шамалас өзбекстанлы пайдаланыўшы белсенди болған. Бул санлар жәмийеттеги интернетке жалғаныў көрсеткиши ҳәм пайдаланыўшылардың өз-ара байланысыўын билдиреди. Жоқарыдағы таллаўлардан Өзбекстанда санлы мәканның мәнаўияты ҳәм әдеп-икрамлылық тийкарлары жылдан-жылға әҳмийетли мәселеге айланып баратырғаны көринеди.
Интернет қәўипсизлиги, жеке мағлыўматларды қорғаў, жасларға санлы тәрбия бериў ҳәм әдеп-икрамлылық стандартларына әмел етиў мәмлекетлик ҳәм жәмийетлик дәрежедеги итибарды талап етпекте. Бүгин дүнья көлеминде бул мәселелерге итибар ҳәр қашанғыдан да жоқары. Өзбекстанда интернеттеги жалған мәлимлеме ҳәм тең салмақлы емес контентлердиң тарқалыўына қарсы гүресиў ушын нызамшылық жетилистирилмекте.
Дүньяда интернет пайдаланыўшыларын әдеп-икрамлылық ҳәм руўхый жақтан тәрбиялаўға бағдарланған түрли бағдарламалар бар. Мәселен, Европа ҳәм АҚШта интернет пайдаланыўшыларын жалған хабар ҳәм асығыслықтан қорғаў бойынша арнаўлы билимлендириў бағдарламалары шөлкемлестирилген. Өзбекстанда бул тараўдағы жумысларды буннан былай да күшейтиў, жасларды интернеттеги қәўип-қәтерлерден хабардар етиў ҳәм руўхый тәрбия мәселелерин күшейтип барыў - бүгинги күнниң талабы.
Санлы дүньяның өзине тән тәртиплери бар. Ҳәр ким өзин қәлегенинше көрсетиўи мүмкин. Бирақ умытпаўымыз керек: дөретиўшилик өнимлерди усынғанымызда миллий менталитетимизге жат болған, миллеттиң келбетине ҳүрметсизлик пенен суўғарылған шығармаларды бериўге ҳеш кимниң ҳақысы жоқ. Умытпаң, тутыныўшылар арасында шаңарақ ағзаларыңыз, жақынларыңыз да бар! Бәлким, миллет намысы, деп ҳәзирги ўақытта сизиң мәлимлеме узатыў, таярлаў ҳуқықыңызға қол урып атырғандай көринетуғын шығармыз, бирақ ертең келешек әўлад санлы тарийх арқалы сизиң ким ҳәм қандай адам екениңизге баҳа береди. Жәмийетке идеялық сайыз шығармаларды сиңдириў, өзбекше келбетти жеңил-желпи роллер арқалы көрсетиўдиң үгит-нәсиятлаўшысы ҳәм авторы сыпатында бир күн жүзиңиз жерге қарап қалыўы мүмкин.
Санлы үгит-нәсиятлаўыңызды жоқары билим ҳәм ой-пикир үстине қурың. Биз оннан руўхый азық алайық! Негизинде мине усы елдиң пуқарасы сыпатында санлы мәкан мәнаўиятын раўажландырыўға, жәмийеттиң турақлы ҳәм әдеп-икрамлылық жақтан беккем болыўына бәршемиз жуўапкермиз!
Маҳфуза Юлдашева,
сиясий пәнлер бойынша философия
докторы, доцент
