Инсан ақыл-ойының жемиси болған технологиялар, атап айтқанда, жасалма интеллекттиң теңсиз раўажланыўы тек ғана өндирис ямаса экономиканы емес, ал жәмийеттиң ең нәзик буўыны есапланған билимлендириў системасын да түп-тийкарынан өзгертип жибериўге даўагерлик етпекте. Илимпазлар, философлар ҳәм педагоглар арасындағы қызғын пикир-таласлар майданында еки полюс қәлиплескени бақланбақта: бир тәреп технологиялық детерминизм идеясына сүйенип, жақын келешекте "темир муғаллимлер" жанлы муғаллимлерди толық қысып шығарыўын болжаса, екинши тәреп инсан факторының орнын ҳеш қандай алгоритм баса алмайтуғынын қатаң атап өтпекте. Бул мәселе тек ғана техникалық жаңалық емес, ал миллет келешеги, руўхыйлық ҳәм инсаныйлық тәғдири менен байланыслы әҳмийетли социаллық ҳәдийсе болып есапланады.
Бәринен бурын, жағдайға қалыс ҳәм илимий көзқарастан қатнас жасасақ, жасалма интеллекттиң имканиятларын бийкарлаў наданлық болар еди. Санлы технологиялар тез ислеў, миллионлаған дәреклерди бир секундта салыстырмалы таллаў ҳәм ең оптимал шешимди усыныў потенциалына ийе. Әсиресе, анық пәнлер, программаластырыў, инженерлик сызылмалары ҳәм қурамалы биологиялық процесслерди моделлестириўде жасалма сананың шексиз жәрдемин бийкарлап болмайды. Бирақ мәселениң екинши тәрепи де бар, әйне усы ноқатта техникалық раўажланыўдың шегаралары айқын көзге тасланады. Билимлендириў әпиўайы мәлимлеме узатыў емес, ал энергия, турмыслық тәжирийбе ҳәм руўхый жағдай алмасыўын өз ишине алған еки тәреплеме процесс болып табылады. Жасалма интеллект қурғақ мағлыўматты жеткериўде инсанды артта қалдырыўы мүмкин, бирақ ол оқыўшының көзиндеги ушқынды, даўысындағы қалтыралыўды ямаса жүзиндеги жасырын қәўетерлениўди анықлаў қәбилетинен айырылған.
Усы жерде тарийхымызға, уллы ойшылларымыздың мийрасына нәзер таслаў мақсетке муўапық. Бабаларымыз Муҳаммед ал-Хорезмий математикалық анықлықты жоқары қәдирлеген болса да, инсан жетиклигин ҳәмме нәрседен үстин қойған. Шығыс философиясында илим ҳәм әдеп түсиниклери бәрқулла егиз қәдириятлар сыпатында талқыланған. Егер илим ақылдың шырағы болса, әдеп-икрамлылық жүректиң безеги. Егер биз билимлендириў процесин толық автоматластырсақ, оқыўшыларға тек ғана "шырақ"ты берип, оларды "безек"тен айырған боламыз. Нәтийжеде ең заманагөй билимлерге ийе болса да, бирақ қәлби жарлы, басқалардың дәртине итибарсыз ҳәм жәмийет мәплерин жеке амбицияларынан төмен қоятуғын "санлы манқуртлар" әўлады пайда болыў қәўпи артады. Биз қурып атырған жаңа Өзбекстанның тийкары әйне жоқары мәнаўият ҳәм ағартыўшылық үнлеслигине тийкарланған.
Жасалма интеллект қаншелли жетик программаластырылмасын, онда сезиў қәбилети бар болса да, инсанның ең жоқары байлығы есапланған сана түсиниги оған жат. Сана тек ғана пикирлеў емес, ал сезиў, тилеклес болыў, басқалардың қуўаныш ҳәм қайғысын жүректен өткериў ҳәм де ўатансүйиўшилик, миллий мақтаныш сыяқлы жоқары сезимлерди аңлаў демек. Көз алдыңызға келтириң, тарийх сабағында ўатан қорғаўы ушын жанын пидә еткен қаҳарманлар ҳаққында сөз болмақта. Жасалма интеллект саўаш сәнелери, қатнасыўшылар саны ҳәм стратегиялық карталарды толық сүўретлеп бериўи мүмкин. Бирақ Жалаладдин Мангубердиниң соңғы деминдеги азапларын, Шолпанның миллет қайғысында жазған қатарларындағы отты оқыўшы қәлбине тек ғана жүреги соғып турған, усы топырақтың ыссы-суўығын татқан муғаллим ғана сиңдире алады. Миллий өзликти аңлаў, ар-намыс ҳәм ийбе сыяқлы өзбекше түсиниклер бар, оларды ҳеш қандай программалық кодқа айландырып болмайды; булар қаннан қанға, жаннан жанға өтетуғын муқаддес қәдириятлар болып есапланады.
Және бир әҳмийетли тәрепти итибардан шетте қалдырыў керек емес, ол да болса оқыўшының руўхый-психологиялық жағдайы ҳәм жеке трагедиялары менен ислесиў мәселеси есапланады. Мектеп жасындағы бала еле қәлиплесип үлгермеген нәлге усайды. Оның өмиринде шаңарақлық келиспеўшиликлер, өспиримлик дәўири кризислери ямаса өзине исенимсизлик жағдайлары тез-тез ушырасып турады. Бундай жағдайда оған суўық экран ҳәм қәтесиз ислейтуғын робот емес, ал басын сыйпалайтуғын, дәртин тыңлайтуғын ҳәм дурыс мәсләҳәт беретуғын инсан керек болады. Педагогикада "эмпатия" деген түсиник бар болып, ол өзин басқаның орнына қоя алыў қәбилетин аңлатады. Жасалма интеллектте болса эмпатия жоқ, онда тек ғана симуляция бар. Симуляциялық тилеклеслик болса ҳеш қашан ҳақыйқый инсаный меҳирдиң орнын баса алмайды. Сол себепли класстағы орталықты сезиў, керек болса, сабақ жобасын бир шетке қойып, оқыўшылар менен шын кеўилден сәўбетлесиў тек устазға ғана тән пазыйлет.
Заманагөй дүньяда мәлимлеме ҳүжимлери ҳәм “fake” (жалған) мағлыўматлар көбейип атырған бир ўақытта оқытыўшының "фильтр" ўазыйпасын атқарыўы ҳәр қашанғыдан да айрықша әҳмийетке ийе болмақта. Интернет ҳәр қыйлы жат идеялар, зорлықты үгит-нәсиятлайтуғын контентлер ҳәм миллий менталитетимизге қайшы мәлимлемелер менен толып кеткен. Жас, еле дүньяқарасы толық қәлиплеспеген әўлад жасалма интеллект берген ҳәр қандай мағлыўматты абсолют ҳақыйқат сыпатында қабыл етиўи мүмкин. Әйне усы жерде оқытыўшы оқыўшыда сын көзқарастан пикирлеў, ақты қарадан ажыратыў ҳәм ҳәр қандай информацияға аналитикалық қатнас жасаў көнликпесин қәлиплестиреди. Бизге әпиўайы мағлыўматлар базасы емес, ал сол мағлыўматлардан дурыс жуўмақ шығаратуғын, еркин пикирлейтуғын шахслар керек.
Педагогикалық хизметтиң және бир тәрепи дөретиўшилик ҳәм күтилмеген шешимлер менен байланыслы. Жасалма интеллект қаншелли раўажланған болмасын, ол бәрибир алдыннан киргизилген мағлыўматлар базасы тийкарында ислейди, яғный "қәлип" ишинде пикирлейди. Ҳақыйқый ойлап табыўлар, көркем шығармалар ҳәм инновациялық идеялар болса көбинесе қәлиплерди бузыў, ақылға уғрас келмейтуғын нәрселерди бирлестириў арқалы дүньяға келеди. Инсан мийи ассоциатив пикирлеў, интуитив сезиў ҳәм илҳамланыў қәсийетине ийе. Оқытыўшы оқыўшыдағы мине усы ушқынды көре алады ҳәм оны жалынлатады. Машина болса стандарт емес пикирлейтуғын баланы көбинесе "қәтелесиўши" деп баҳалаўы мүмкин. Тарийхта көплеген данышпан илимпазлар мектеп бағдарламасына сыймаған, оларды тек ғана өз жумысының пидайысы болған устазлар ойлап таба алған. Демек, дөретиўшилик пикирлеўди раўажландырыўда инсан факторы шешиўши күш болып қала береди.
Бүгин алға қойылып атырған Үшинши Ренессанс идеясы тийкарында да әйне ағартыўшылық жәмийет ҳәм жоқары мәнаўиятлы шахсты тәрбиялаў мақсети жатады. Усы жерде "устаз-шәкирт" дәстүриниң жәмийетимиздеги орны ҳаққында айрықша тоқтап өтиў зәрүр. Бул тек билим бериў формасы емес, ал Шығыс халықларына тән айрықша социаллық институт болып есапланады. Устаз тек ғана өнер үйретип қоймастан, ал шәкиртиниң өмир жолын белгилеўде, жәмийетте өз орнын табыўда руўхый ата ўазыйпасын атқарады. Жасалма интеллект сизге жетик код жазыўды ямаса шет тилин үйретиўи мүмкин, бирақ турмыслық данышпанлықты, сабыр-қанаатты ҳәм адамгершилик миннетин үйрете алмайды. Бизиң мақсетимиз технологиялық жақтан саўатлы, соның менен бирге, миллий қәдириятларға садық, ата-анасын ҳүрмет ететуғын ҳәм ўатаны алдындағы миннетин терең сезетуғын кәмил инсанды тәрбиялаў болып табылады.
Дүнья тәжирийбесине нәзер тасласақ, Япония ямаса Финляндияда технология ең жоқары дәрежеде раўажланған болса да, ол жерде муғаллимниң жәмийеттеги абырайы елеге шекем ең жоқары дәрежеде турады. Себеби олар технология инсанды жалғыз қалдыратуғынын, жанлы байланыстың жетиспеўи болса жәмийетте депрессия ҳәм өз жанына қастыянлық етиў сыяқлы аянышлы жағдайлардың көбейиўине алып келетуғынын терең аңлап жеткен. Мектеп тек билим алатуғын орын емес, ал социалласыў орны, яғный баланың жәмийет ағзасы сыпатында қәлиплесиў аймағы болып есапланады. Бул жерде ол досласыўды, топар болып ислеўди, келиспеўшиликлерди тыныш жол менен шешиўди ҳәм басқалардың пикирин ҳүрмет етиўди үйренеди. Жасалма интеллект жәрдеминде үйден шықпай билим алған бала келешекте адамлар менен қарым-қатнасқа кирисиўде үлкен қыйыншылықларға дус келетуғыны, өзин жәмийеттен ажыратылған ҳалда сезиниўи илимий изертлеўлерде өз тастыйығын таппақта. Соның ушын жанлы мектеп ҳәм жанлы муғаллим ҳәр қандай дәўирде де инсанияттың ең әҳмийетли зәрүрлиги болып қала береди.
Және бир әҳмийетли тәрепи әдеп-икрамлылық ҳәм миллий қәдириятлар мәселеси. Глобал тармақтағы мағлыўматлар ҳәр қашан да қалыс бола бермейди. Жасалма интеллект алгоритмлерин жаратыўшылар өз дүньяқараслары ҳәм мәплерин программаға сиңдириў итималы жоқары. Егер биз перзентлеримиздиң тәрбиясын қадағалаўсыз түрде жасалма интеллектке тапсырып қойсақ, ертең олар бизлердиң емес, ал сол алгоритмди жаратқанлардың қәдириятлары менен жасайтуғын инсанларға айланыўы ҳеш гәп емес. Муғаллим болса миллий идеология қорғаўшысы есапланады. Ол ҳәрбир сабақта, ҳәрбир сәўбетте оқыўшының қәлбинде ўатанға муҳаббат сезимин оятады. Соның ушын билимлендириўдеги инсан факторы миллий қәўипсизлик дәрежесинде әҳмийетли.
Келешек мектебин көз алдымызға келтиргенде, биз партада отырған, тек ғана планшетке үңилген балаларды емес, ал көзлеринде илимге қуштарлық жанып турған, устазы менен пикир таласып атырған, тәбиятты, жәмийетти ҳәм өзин аңлаўға умтылып атырған жасларды көриўимиз керек. Технология бизге ўақытты үнемлеўге жәрдем береди, бирақ сол үнемленген ўақытты биз бир-биримизди түсиниўге, мийрим-шәпәәт көрсетиўге жумсаўымыз керек. Егер жасалма интеллект муғаллимди қағазпазлықтан қутқарса, муғаллим бул ўақытты өз үстинде ислеўге ҳәм оқыўшылар менен көбирек ўақыт өткериўге бағдарлаўы керек. Мақсет оқытыўшыны алмастырыў емес, ал оның имканиятларын кеңейтиў, оны "супер қәниге"ге айландырыў болып табылады. Ҳақыйқатында да, ең жетик технология да инсан қолында тек ғана темир бөлеги болып, егер оған инсан ақылы ҳәм қәлби жәмлеспесе, пайдасыз затқа айланады.
Жасалма интеллект дәўиринде оқытыўшының роли азаймайды, керисинше, және де қурамаласады ҳәм жуўапкершилиги артады. Енди муғаллимнен тек билим бериўши ретранслятор емес, ал информация океанында дурыс жолды көрсетиўши маяк, оқыўшының руўхый дүньясын сақлаўшы қалқан ҳәм оның шахсын жетилистириўши архитектор болыў талап етиледи. Технология қаншелли раўажланса да, жәмийетлик турмыста муғаллимниң орны қуяш сыяқлы сөнбейтуғын ҳәм мәңги болып қалыўы сөзсиз. Себеби машина инсанды жеңиллетиўи мүмкин, бирақ оның орнын басыўға, ондағы сана ҳәм жүрек жыллылығын жаратыўға уқыпсыз. Бизиң ўазыйпамыз илимий раўажланыў жетискенликлеринен ақылға уғрас пайдаланған ҳалда, билимлендириўде инсаныйлық факторын сақлап қалыў ҳәм келешек әўладты ақылый ҳәм руўхый жақтан бәркамал етип тәрбиялаўдан ибарат. Өзбекстанның айдын келешеги де өз кәсибин пидайылық пенен орынлап атырған, заман менен үнлес, бирақ миллий өзлигине садық муғаллимлердиң қолында екенин умытпаўымыз зәрүр.
Қамариддин КОМИЛОВ,
техника илимлериниң кандидаты, доцент
