Бугун эса бу салоҳиятни янги илмий ёндашувлар орқали янада кенгайтириш, чуқур қатламлардаги конларни аниқлаш ва ишлаб чиқаришга йўналтириш вазифаси турибди.
Ҳабиб Абдуллаев номидаги Геология ва геофизика институти шу мақсад йўлида фаолият юритаётган йирик илмий масканлардан биридир. Институт ўз фаолиятида табиат жараёнларини фақат кузатиш эмас, балки уларни таҳлил этиш, моделлаштириш ва прогнозлаш даражасига олиб чиқди. Ер литосфераси тузилиши, минерал ресурслар шаклланиши қонуниятлари, чуқур структураларнинг ўзаро боғлиқлиги каби мураккаб масалалар бу даргоҳда илмий аниқликка эга бўлмоқда. Ер қобиғи тузилиши, фойдали қазилмалар пайдо бўлиш қонуниятлари, минерал-хомашё ресурсларини ўзлаштириш масалалари илмий таҳлил асосида ўрганилмоқда. Айнан шу йўналишдаги изланишлар иқтисодий стратегияларни шакллантириш, янги конларни аниқлаш ва ресурслардан оқилона фойдаланишда муҳим аҳамиятга эга.
Натижадорликка қаратилган ривожланиш концепцияси
Институтнинг 2025–2030 йилларга мўлжалланган ривожланиш концепциясида бу йўналишдаги ишларни янги босқичга олиб чиқиш кўзда тутилган. Унда фундаментал тадқиқотлар билан бир қаторда амалий лойиҳалар, халқаро ҳамкорлик дастурлари ва замонавий лабораториялар фаол ишламоқда. Ҳар бир лойиҳа мамлакат иқтисодиётига бевосита фойда келтириш, ресурслардан самарали фойдаланиш ва энергия хавфсизлигини мустаҳкамлашга қаратилган.
Энг муҳим йўналишлар Президентимизнинг 2016 йил 13 сентябрдаги “Ер қаърини геологик ўрганиш соҳасидаги тадқиқотларни ташкил этишни янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ҳамда 2018 йил 1 мартдаги “Ўзбекистон Республикаси давлат геология ва минерал ресурслар қўмитаси фаолиятини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарорлари асосида белгиланган.
Келгуси беш йиллик учун белгиланган концепция геологик тадқиқотларни замонавий технологиялар асосида чуқурлаштириш, минерал-хомашё базасини кенгайтириш ва чуқур конларни аниқлашга йўналтирилган. Мақсад аниқ: ер ҳақидаги фундаментал тадқиқотларни ишлаб чиқариш эҳтиёжлари билан уйғунлаштириш, излаш-баҳолаш жараёнларини илмий мезонлар орқали тезкор ва ишончли қилиш. Концепция геологик қидирувни ҳудудий даражада янги босқичга кўтариш, 3D геологик-геофизик моделлар яратиш билан бирга, геокимёвий ва геофизик ёндашувларни янгилашни назарда тутади.
Илмий натижаларни иқтисодиёт билан боғлаш механизмлари аниқ белгиланган. Концепция энергетика, саноат, сув ресурслари ва экологик барқарорлик йўналишларида геологик маълумотлар билан таъминлашни кўзлайди. Шу доирада илмий изланишлар, минтақавий геофизик тадқиқотлар ва геотермал ресурсларни баҳолаш ишлари бажарилмоқда. Бу лойиҳалар ресурс хавфсизлиги, экспорт салоҳияти ва ҳудудий ривожланиш учун амалий натижа беради.
Сўнгги йиллардаги натижалар режанинг амалга татбиқ этилаётганини тасдиқлайди: давлат дастурлари, хўжалик шартномалари ва грантлар доирасида 40 дан ортиқ лойиҳа бажарилди, шунингдек, магматик ва постмагматик жараёнлар бўйича моделлар, 3D блок моделлар, тематик хариталар яратилди, янги истиқболли майдонлар ажратилди. Бу ишланмалар геологик қидирувнинг аниқлигини оширади, излаш-баҳолаш босқичларида вақт ва харажатни камайтиради.
Илмий йўналиш ва амалий натижалар
Институт фаолиятининг бугунги манзарасида фан билан ишлаб чиқариш ўртасидаги алоқадорлик кучайган. Тадқиқотларнинг асосий қисми амалий натижага қаратилган. Ер қобиғининг тузилишини чуқур ўрганиш, фойдали қазилма конларини излаш, ресурсларни баҳолаш ва қайта ишлаш тизимларини ишлаб чиқиш институт илмий дастурларининг марказида туради.
Кейинги йиллардаги изланишлар туфайли қатор янги истиқболли майдонлар аниқланган. Қизилқум, Букантов ва Чотқол ҳудудларида ўтказилган дала тадқиқотлари олтин, никель, литий, қўрғошин ва бошқа металлга бой қатламларни илмий жиҳатдан асослаб берди. Бу тадқиқотлар энергия барқарорлиги ва сув хавфсизлиги учун муҳим пойдевордир.
Геологик тадқиқотларда геофизика лабораториялари алоҳида ўрин тутади. Институтда гравиметрик, магнит-теллурик ва магнит қидирув усуллари асосида палеозой ётқизиқлари мезозой ва кайнозой ётқизиқлари билан қопланган ҳудудларда яширин маъданлашувни аниқлаш бўйича тадқиқотлар йўлга қўйилган. Шу асосда минтақавий геофизика лабораторияси Зирабулоқ тоғлари оралиғидаги ботиқлик ҳудудларида дала ишларини ўтказмоқда. Гляциал геология маркази эса музликлар мониторингини юритади, уларнинг массаси ва ҳаракатини кузатиш бўйича атлас ҳамда маълумотлар базасини шакллантирган. Бу тизим сув мувозанатини илмий асосда бошқаришга ёрдам бермоқда.
Муассасанинг илмий ёндашуви миллий иқтисодиёт учун бевосита фойда келтирувчи йўналиш сифатида муҳим аҳамият касб этади. Фойдали қазилма конларини аниқлаш, геологик рискларни камайтириш, экспорт салоҳиятини ошириш, сув ва энергия хавфсизлигини таъминлашга қаратилган тадқиқотлар давлат сиёсатининг илмий таянчига айланган. Ҳар бир лойиҳа якунида ишлаб чиқилган натижалар инвестиция қарорларини қабул қилиш, янги конларни ўзлаштириш ва экологик мувозанатни сақлашда амалий асос бўлиб хизмат қилади.
Халқаро конференция: илм-фан ва амалиёт туташган нуқта
Жорий йил 10 октябрь куни муассасада академиклар И.Ҳамробоевнинг 105 ва Ф.Усмоновнинг 90 йиллигига бағишланган “Геология, петрология ва металлогениянинг фундаментал ва амалий муаммолари” мавзусида халқаро илмий-амалий анжуман бўлиб ўтди. Конференция институт концепциясида кўзланган мақсадларни амалий босқичга олиб чиқди. Жумладан, геологик тадқиқотларни ишлаб чиқариш эҳтиёжлари билан боғлаш, минерал-хомашё базасини кенгайтириш, чуқур қатламларни излаш ва баҳолаш механизмларини такомиллаштириш масалалари муҳокама марказида бўлди. Кун тартибидан ўрин олган литосферани комплекс ўрганиш, 3D геологик-геофизик моделлаштириш, геокимёвий ва геофизик таҳлилларни рақамлаштириш, прогнозлаш мезонларини янгилаш ҳамда натижаларни тезкор ишлаб чиқаришга татбиқ этиш йўллари таҳлил қилинди.
Тадбир илмий мерос ва замонавий йўналишлар ўртасида узвийликни мустаҳкамлади. И.Ҳамробоев ва Ф.Усмонов яратган мактаблар – петрометаллогения, математик ва статистик геология, моделлаштириш ёндашувлари бугунги рақамли геология ҳамда геоинформатика учун методологик асос бўлиб хизмат қилаётгани яна бир бор тасдиқланди. Шу таянчда институт янги изланишларни йўлга қўйди: минераллашув жараёни индикаторлари, чуқур яширинган конларни аниқлаш мезонлари, геодинамик моделларни аниқлаштириш бўйича қўшма ишлар йўлга қўйилди.
— Аввало, ушбу анжуман нафақат илмий мулоқот майдони, балки геология фанининг янги босқичдаги вазифаларини амалий ечимлар билан уйғунлаштиришга хизмат қилувчи халқаро платформадир. Ҳозир Ўзбекистонда иқтисодий тараққиёт, саноатлашув ва инфратузилма лойиҳалари кенгайиши минерал-хомашё базасининг илмий асосда бойитилишини талаб қилмоқда. Шу нуқтаи назардан конференциянинг долзарблиги бир неча жиҳатларда намоён бўлади, — дейди Геология ва геофизика институти директори, геология-минералогия фанлари бўйича фалсафа доктори Нурбек Инатов. — Биринчидан, илмий мерос ва замонавий технологиялар интеграцияси — академиклар И.Ҳамробоев ва Ф.Усмонов илмий мактаблари бугунги геология соҳасида инновацион ёндашувлар учун мустаҳкам методологик асос бўлиб хизмат қилмоқда. Уларнинг петрология, металлогения, математик таҳлил ва прогнозлаш бўйича ишлари ҳозир рақамли геология, геоинформатика ва сунъий интеллект асосидаги тадқиқотларга бевосита замин яратмоқда. Иккинчидан, конференция ресурс хавфсизлиги ва иқтисодий мустақиллик масалаларига қаратилган. Бугунги глобал шароитда фойдали қазилмаларни излаш, баҳолаш ва қайта ишлаш стратегик аҳамият касб этмоқда. Шу боис, анжуманда янги конларни аниқлаш, чуқур структуравий қатламларни ўрганиш, геофизик ва геокимёвий таҳлилларни рақамлаштириш каби масалаларга устувор эътибор қаратилди. Анжуманнинг амалий аҳамияти янги конларни очишда илмий ёндашувларни ишлаб чиқиш ва амалиётга татбиқ этишдир. Республикамизда Мурунтoв, Гузаксой, Чормитан, Қалмоққир, Учқулоч каби йирик объектлар ҳам айнан илмий асосланган изланишлар натижасида очилган ва бугун янги истиқболли майдонлар бўйича яна шундай изланишларга эҳтиёж катта.
Иштирокчилар таркиби тажриба алмашувига қулай шароит яратди: МДҲ, Осиё ва Европанинг илмий марказлари, университетлар ва таҳлил лабораториялари билан доимий алоқалар йўлга қўйилди. Натижада эталон намуналарнинг рақамли муқобилларини яратиш, Ўзбекистон тоғ жинслари миллий атласи устида ишлаш, мутлақ ёшни аниқлаш методикаларини алмашиш, қўшма лаборатория таҳлиллари ва экспедициялар бўйича келишувлар шаклланди. Бу йўналишлар институтнинг халқаро нуфузини мустаҳкамлаб, методик бирликни таъминлайди ва таҳлил натижалари солиштирилувчанлигини оширади.
Халқаро ҳамкорлик ва интеграция сиёсати
Геология ва геофизика институти халқаро илмий ҳамжамият билан фаол интеграция жараёнини йўлга қўйган. Бу сиёсат институт фаолиятининг илмий салоҳиятини ошириш, натижаларни жаҳон стандартларига яқинлаштириш ва замонавий методларни татбиқ этиш имконини бермоқда. Сўнгги йилларда тузилган ҳамкорлик шартномалари, қўшма экспедициялар ва илмий марказлар билан алоқалар бу йўналишда муҳим бурилиш ясади.
Институтнинг халқаро тармоғи кенгайиб бормоқда. Хитой Геология фанлари университети, Россия Фанлар академияси, Қозоғистон, Тожикистон, Беларусь, Озарбайжон ва Туркия илмий марказлари билан ҳамкорлик йўлга қўйилган. Ушбу алоқалар доирасида дала тадқиқотлари, лаборатория таҳлиллари ва илмий семинарлар ўтказилмоқда.
МДҲ давлатлари билан ҳамкорлик янги босқичга чиққан. Институт ташаббуси билан Остона шаҳрида ўтган ҳукуматлараро кенгаш сессиясида муҳим масалалар муҳокама қилинди. Шулардан энг асосийлари тоғ жинсларининг эталон намуналари бўйича рақамли муқобиллар яратиш, Ўзбекистон тоғ жинслари миллий атласини тайёрлаш, қўшма лабораторияларни ривожлантириш ва мутлақ ёшни аниқлаш бўйича услубларни бирлаштиришдир. Бундай ёндашув халқаро методик бирликни мустаҳкамлаб, илмий таҳлиллар аниқлигини оширади.
Муассасанинг халқаро грант дастурларидаги иштироки ҳам фаоллашган. Ривожланган давлатлар ва халқаро илмий фондлар билан тузилган ҳамкорлик шартномалари доирасида геофизика, геокимё, петрология, космогеология ва геоинформатика йўналишларида лойиҳалар амалга оширилмоқда. Бу ташаббуслар орқали институт моддий-техник базаси янгиланмоқда, янги лаборатория ускуналари келтирилмоқда, илмий натижалар очиқ маълумотлар тизимига киритилмоқда.
Кадрлар алмашинуви тизими халқаро интеграциянинг энг самарали қисми бўлиб қолмоқда. Институт олимлари ва ёш мутахассислари хорижий илмий марказларда стажировка ўтамоқда, янги таҳлил методларини ўрганмоқда. Шу билан бирга, хорижий экспертлар институт лабораторияларида қўшма тадқиқотлар ўтказмоқда. Ёш геологлар учун халқаро докторантура ва магистратура дастурлари очилган, малака ошириш курслари мунтазам йўлга қўйилган. Шу йўл билан Геология ва геофизика институти илм-фан натижаларини амалий натижага айлантириш, ресурс сиёсатини далилларга таяниб юритиш ва Ўзбекистонни илмий жиҳатдан барқарор ривожланиш босқичига олиб чиқиш йўлида ишончли платформа яратмоқда.
Аслиддин АБДУРАЗЗОҚОВ,
“Янги Ўзбекистон” мухбири
