Бу қадимий анъана асрлар давомида турли халқлар орасида шаклланиб, Буюк Ипак йўли орқали тарқалди. Ҳатто Хитой йилномаларида ҳам Марказий Осиё халқларининг “Баҳор байрами” ҳақидаги ёзувлар учрайди. Наврўз ҳеч қачон бир халқники бўлиб қолмади – у инсоният цивилизациясининг муҳим меросига айланди. Хўш, бугунги кунда олимлар бу байрам ҳақида қандай фикр билдиришмоқда?
Наврўз тарихи афсона ва ҳақиқат орасида ётади. Баъзи манбаларга кўра, бу байрам Зардуштийлик давридан бошланган бўлиб, баҳорги тенгкунликни нишонлаш анъанасига асосланган. Зардуштийларнинг муқаддас китоби «Авесто»да янги йил ва ҳаётнинг қайта бошланиши билан боғлиқ кўплаб маросимлар тилга олинади. Айрим тарихчилар эса Наврўзнинг келиб чиқишини ундан ҳам қадимгироқ даврларга, деҳқончиликнинг илк пайдо бўлишига боғлашади.
Тарихий ҳужжатларга қараганда, Аҳамонийлар империяси даврида Наврўз давлат даражасида тантана қилинган. Персепол саройидаги ёдгорликларда бу байрамни нишонлаш манзаралари тасвирланган бўлиб, уларда подшоҳга турли халқларнинг элчилари совғалар келтиргани акс эттирилган.
Турли давр ва ҳудудларнинг олимлари Наврўзнинг маданий ва тарихий аҳамиятини алоҳида таъкидлаб келганлар. Масалан, машҳур француз шарқшуноси Жан Пол Руй Наврўз ҳақида шундай деган:
“Бу байрамнинг бутун бир минтақа халқлари томонидан шунчалар катта меҳр билан нишонланиши, унинг тарихи ва фалсафий моҳиятининг нечоғлик қадимий эканидан далолатдир.“
Британиялик тарихчи Р. Н. Фре эса Наврўзни форсий маданиятнинг асосий байрамларидан бири деб атаб, унинг бутун Марказий Осиё халқлари ҳаётида муҳим ўрин эгаллаганини таъкидлайди.
Тарих фанлари бўйича фалсафа доктори Маҳмудхон Юнусов Наврўзнинг қадимий илдизлари ҳақида шундай ёзади: “Наврўз байрамининг илдизи ибтидоий тузум одамларининг далаларда янги иш мавсуми бошланишидан олдин ўтказган кўкламги урф-одат, анъаналарига бориб тақалади.“
Шунингдек, адабиётшунос олим Наим Каримов Наврўзнинг халқ ҳаётидаги ўрни ҳақида шундай дейди: “Наврўз байрами тиклангач, билдикки, у билан боғлиқ қанча удумларимиз бор экан. Қанча қўшиқлар, қанча таомлар бор экан. Ҳатто биргаликда жўр бўлиб айтиладиган қўшиқларимиз бор экан.“
Буюк мутафаккирлар ҳам Наврўз ҳақида ўз фикрларини билдирганлар. Масалан, Алишер Навоий Наврўзни янгиланиш ва гўзаллик рамзи сифатида улуғлаб, шундай ёзади: “Ҳар тунинг қадр ўлубон, ҳар кунинг ўлсин Наврўз.“
Тарихий манбаларга кўра, Наврўз байрами 3 минг йилдан ортиқ тарихга эга. Абу Райҳон Берунийнинг “Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар“, Маҳмуд Кошғарийнинг “Девону луғотит-турк“, Фирдавсийнинг “Шоҳнома“, Умар Хайёмнинг “Наврўзнома“ каби асарларида бу байрам ҳақида батафсил маълумотлар келтирилган. Бу манбаларда Наврўзнинг пайдо бўлиши қуёшнинг Ҳамал буржига кириши, тун ва куннинг тенглашуви каби табиат ҳодисалари билан боғлиқлиги таъкидланади.
Наврўз байрами қадимдан турли халқлар томонидан кенг нишонланган. Маҳмуд Кошғарийнинг “Девону луғотит-турк“ асарида Наврўзга бағишланган халқ қўшиқлари келтирилган бўлса, Абу Райҳон Беруний ўз асарларида бу байрамнинг турли халқлар ҳаётидаги ўрни ҳақида сўз юритади. Умар Хайёмнинг “Наврўзнома“ асарида эса Наврўзнинг пайдо бўлиши ва унинг аҳамияти ҳақида қимматли маълумотлар мавжуд.
Бугунги кунда Наврўз дунёнинг кўплаб мамлакатларида расмий ва миллий байрам сифатида кенг нишонланади. 2010 йилда Бирлашган Миллатлар Ташкилоти (БМТ) томонидан 21 март «Халқаро Наврўз куни» деб эълон қилинди ва у инсониятнинг номоддий маданий мероси сифатида тан олинди.
Наврўз нишонланадиган асосий давлатлар:
1. Ўзбекистон – Наврўз миллий байрам сифатида кенг нишонланади. Ушбу кунда халқ сайиллари, концерт дастурлари, миллий ўйинлар ташкил этилади, сумалак пиширилади.
2. Тожикистон – давлат байрами бўлиб, ҳар йили катта тантаналар билан ўтказилади.
3. Қозоғистон – уч кун давомида байрам қилинади, оммавий сайллар, анъанавий ўйинлар ўтказилади.
4. Қирғизистон – халқ байрами сифатида катта миқёсда нишонланиб, от пойгалари ва миллий спорт турлари ташкил этилади.
5. Туркманистон – давлат байрами бўлиб, халқ ўйинлари ва концертлар билан ўтади.
6. Эрон – Наврўз энг муҳим миллий байрамлардан бири бўлиб, у ерда 13 кун давом этади. Оилалар бир-бирини табриклаб, махсус дастурхон безатадилар.
7. Афғонистон – Наврўз давлат байрами бўлиб, «Деҳқонлар куни» деб ҳам юритилади. Айниқса, Мазар-и Шариф шаҳридаги тантаналар жуда машҳур.
8. Озарбайжон – расмий байрам бўлиб, бир неча кун дам олиш эълон қилинади, халқ анъаналари ва миллий таомлар тайёрланади.
9. Туркия – асосан курд аҳолиси ва туркий халқлар томонидан нишонланади.
10. Ироқ, Сурия – айниқса курд аҳолиси Наврўзни катта байрам сифатида нишонлайди.
11. Ҳиндистон ва Покистон – асосан форсий ва исломий бўлган ҳудудларда Наврўз алоҳида тантаналар билан ўтказилади.
12. Хитой (Шинжонда яшовчи уйғурлар, қозоқлар ва қирғизлар орасида) – Наврўз ўз анъаналари билан яшаб келмоқда.
Бундан ташқари, Россия, Грузия, Албания, Болгария, Македония, Босния ва Гертсеговина, Татаристон, Бошқирдистон, Кавказ халқлари орасида ҳам «Наврўз» байрами кенг нишонланади.
Наврўз кўп йиллар давомида халқларни бирлаштирувчи, тинчлик ва тотувлик рамзи бўлиб келмоқда. Бу байрамнинг асосий фалсафаси – инсон ва табиат ўртасидаги уйғунлик, янгиланиш ва бирлик ғоясига асосланган. Шу сабабли у нафақат туркий ва форсий халқлар, балки бутун дунё томонидан қадрланади.
Бугунги кунда Наврўз фақат миллий байрам эмас, балки халқаро аҳамиятга эга маданий мерос сифатида дунёнинг турли бурчакларида нишонланмоқда. ЮНЕСКО томонидан «Инсониятнинг номоддий маданий мероси» рўйхатига киритилгани унинг бутун инсоният учун муҳимлигини яна бир бор тасдиқлайди.
Ҳозирда дунёнинг турли мамлакатларида Наврўз муносабати билан маданий тадбирлар, фестиваль ва илмий конференциялар ташкил этилади. Бу эса байрамнинг асрлар давомида йўқолиб кетмаслигини ва янада кўпроқ халқлар томонидан қабул қилинишини таъминлайди.
Хулоса қилиб айтганда, Наврўз – бу шунчаки бир кунлик байрам эмас, балки ўзаро ҳурмат, тинчлик ва уйғунлик тимсоли, қадимий меросимизнинг ёрқин намунасидир.
Ҳусан Турсунов
