Президентимизнинг Олий Мажлисга Мурожаатномасида мамлакатимизда 2020-2021 ўқув йилидан бошлаб кадрлар малакасини халқаро меҳнат бозори талабларига мослаштириш мақсадида Миллий малака тизимини ишлаб чиқиш, юртимизда 340 та касб-ҳунар мактаби,
147 та коллеж ва 143 та техникум ташкил этиш бўйича аниқ вазифалар белгилаб берилган эди.
Малака тизими ривожланган давлатларда синовдан ўтган, меҳнат бозори, профессионал таълим, касбга ўқитиш ва ўргатиш тизимининг уйғунлашуви сифатида муваффақият қозонган. Шу боис, Ўзбекистонда ҳам жорий йилдан бошлаб илк бор миллий ва тармоқ ихтисослашув тизими, касб ва мутахассисликлар бўйича профессионал стандартлар ҳамда табақалаштирилган таълим стандарти ва дастурлари жорий этилмоқда. Бу эса, ўз навбатида, меҳнат бозори билан таълим соҳаси интеграциясини таъминлашга хизмат қилади.
Бу ерда гап нафақат маҳаллий меҳнат бозори, балки хорижда меҳнат қилаётган юртдошларимизнинг мутахассис сифатидаги мавқеи, халқаро талабларга мослиги, хорижда ҳам нуфузли жойларда меҳнат қила олиши, муносиб иш ҳақига эга бўлиши, қолаверса, бутун бошли миллат имижи ҳақида бормоқда.
Хорижга иш излаб кетаётган аксарият мигрант юртдошларимиз қурилиш, ободонлаштириш, қишлоқ хўжалигида юқори малака талаб этмайдиган, оғир, кам иш ҳақи тўланадиган, халқ ибораси билан айтганда, “қора меҳнат” билан шуғулланмоқда.
Бу ҳолатнинг асосий сабабларидан бири мамлакатимизда ана шу “қора меҳнат”га муқобил бўладиган, юқори маош тўланадиган, меҳнат унумдорлигини таъминлайдиган, нуфузли иш ўринларида фаолият юритиш имконини берадиган Миллий малака тизими асосида ўқитиш, касбга ўргатишнинг йўлга қўйилмаганидир. Шу боис, профессионал таълим тизимида мутахассисларга юқори малака бериш бош мақсадга айланиши керак. Жуда кўп мамлакатларда замонавий миллий малака тизими жорий этилган, корхоналарнинг профессионал стандарт талаблари асосида ишга қабул қилиши қатъий белгилаб қўйилган.
Малака — халқаро таълим бозорида ихтисослашув деб ҳам аталади, бу иш берувчи томонидан ходим(ёлланувчи, иш ўрнига даъвогар, бўш иш ўринлари танловида қатнашувчи, ишчи ёки хизматчи)га қўйилган талаб ва юклатилган вазифалар мажмуидир.
Малака ўзида ходимнинг меҳнат фаолиятига қўйиладиган масъулият, касбий тажриба, маҳорат ҳамда рағбатни мужассамлаштиради. Иш берувчи томонидан мутахассис, ишчи ходимга қўйилган малака талаблари профессионал таълим стандартларида акс этиши шарт. Акс ҳолда, таълим ва ишлаб чиқариш, битирувчи малакаси ва иш берувчи талаблари ўртасидаги узвийлик йўқолади.
Профессионал стандарт — иш берувчининг ҳар бир иш ўрни ёки унга даъвогар бажарадиган меҳнат вазифалари тафсилоти, тажриба, касбий маҳорати тавсифи, таснифи (меҳнат фаолияти натижасида етиштираётган, ишлаб чиқараётган маҳсулот ҳамда кўрсатаётган хизматларининг сифати) белгиланган меъёрий ҳужжат. У ўзида ходимнинг билим, кўникма ва имкониятларини акс эттиради.
Яна бир муҳим жиҳати шундаки, профессионал таълим стандартида ходимнинг малака даражаси аниқ белгиланган бўлади. Энг асосийси, ана шу малака даражаси ходимнинг ўсиши ва кейинги ихтисослашув даражаси юксалишига пиллапоя бўлиб хизмат қилади.
Ривожланган давлатлар, жаҳонга машҳур гигант компанияларда бу жуда кучли мотивация, тўғри йўналтирувчи ва рағбат берувчи омил ҳисобланади. Чунки бунда ходимнинг нуфузи босқичма-босқич юқорилаб бориши учун зарур тизим ва молиявий рағбатлар кўзда тутилган. Бу тизим, ўз навбатида, ходимнинг рақобатга доим тайёр туришини, малакасини ошириб боришини ва келажакда муваффақиятга эришишини кафолатлайди. Масалан, электр устаси касбининг бир нечта малака даражаси мавжуд. Лекин шу пайтгача уларнинг барчасига бир хил ҳужжат берилган, унда бугунги меҳнат бозори талаблари шакллантирилмаган ва баҳоланмаган. Бу эса шу дипломга эга шахснинг чет элда ўзига мос иш топишига имкон бермаган. Чунки унинг малака даражасини тартибга соладиган тизим мавжуд эмас эди.
Ўзбекистонда энди янги профессионал таълимда биринчи марта ҳар бир мутахассиснинг халқаро меъёрларга мос малака даражасини белгилаб беришга асос бўладиган ҳужжат — Миллий малака тизими қабул қилинди. Иқтисодиётнинг ҳар бир соҳаси бўйича тармоқ малака тизимлари белгиланди.
Айни пайтда ҳар бир иш ўрни ва лавозимнинг вазифалари, таснифи ва уни самарали, муваффақиятли бажариш учун лозим бўлган кўникма, билим ва лаёқатлилик ёритилган малака талабларининг янги форматдаги меъёрий асослари яратилмоқда. Энди профессионал таълим дастурларининг мазмуни, таълим натижалари, таълимнинг сифати шу меъёрий асосларга мувофиқ шакллантирилади. Бу тизим биз тайёрлаётган мутахассисларнинг ҳам маҳаллий, ҳам хорижий меҳнат бозори ўзгаришларига мослаша олишига имконият яратади. Устига-устак, айни пайтда меҳнат бозорида рақобат муҳити анча кескинлашган, корхоналарнинг ишчи ёки мутахассис ёллаш тизимлари такомиллашган, талаблар мутлақо ўзгарган.
Бу ҳолатни оддий қилиб тушунтирадиган бўлсак, энди иш берувчи фақат диплом билан кифояланмаяпти. Қўлингдан нима келади, бошқалардан нима устунлигинг бор, деб сўраляпти. Агар расмий тилда ифода этсак, иш берувчи тасдиқланган малака даражаси, баҳоланган лаёқатлиликни талаб қиляпти. Қолаверса, бугун меҳнат бозорида рақобатнинг асосий шарти ҳам шу.
Бугунги иш берувчи ҳар бир ходимни ишга танлов асосида қабул қилади. Даъвогарлар иш берувчига ўзи ва малакаси ҳақида маълумот, малака сертификатини тақдим этади, ундан сўнг суҳбат асосида лаёқатлилиги баҳоланади.
Шу боис, бир иш ўрнига бир нечта даъвогар бўлиб турган ҳозирги ҳолатда иш берувчи ишга олиш учун нималарни ўлчов, меъёр ёки баҳолаш мезони қилади, деган саволга бугунги замонавий таълим тизимида аниқ жавоб бўлиши керак.
Бу ўринда иш берувчи корхона билан таълим муассасаларининг муносабати муҳим аҳамиятга эга. Бу муносабат ва мақсадлар уйғунлаштиришнинг ягона формати бўлган профессионал таълим стандартларида ўз аксини топади. Иш берувчи профессионал таълим тизимида ҳам буюртмачи, ҳам пудратчи вазифасини бажариши керак. Чунки профессионал таълим стандарти иш берувчи томонидан қўйиладиган малака талабларининг барча жиҳатларини ўзида мужассамлаштиради. Бир сўз билан айтганда, иш берувчи таълим берувчига ишончли ҳамкор бўлиши керак.
Айни шу маънода сифатсиз профессионал таълим стандарти самарасиз профессионал таълимга сабаб бўлиши мумкин. Бундан хулоса шуки, мукаммал профессионал таълим стандарти аслида таълим сифатига буюртма демакдир.
Иқтисодиётни ривожлантириш учун молиявий, техник, технологик ва, албатта, инсон ресурслари зарур. Ана шу ресурслар қанчалик қувватли бўлса, натижа ҳам шунга яраша бўлади. Инсон ресурсларини ривожлантириш орқали ёшлар, хотин-қизлар, камбағалликни қисқартириш ва мигрантлар каби долзарб масалаларга доир янги сиёсатни амалга ошириш, тадбиркорликни қўллаб-қувватлаш, пировардида иқтисодий юксалиш билан боғлиқ жиддий сиёсий вазифалар ўз ечимини топиши назарда тутилмоқда.
Миллий малака тизимининг қабул қилиниши, профессионал таълим стандартларининг жорий этилиши ёшларимизнинг профессионал ўсиш йўналишларини белгилаб олишларига имкон яратади, ўз истиқболини юксалтириш, умуман айтганда, эртанги кунга қатъий ишонч пайдо қилади. У, айниқса, инвестиция дастурлари асосида янги технологиялар кириб келаётган соҳалар, корхоналар, меҳнат мигрантлари сифатида хорижга кетаётган ёшларимиз учун муҳим аҳамиятга эга. Бир сўз билан айтганда, Миллий малака тизими ёшларимиз потенциалини оширади, меҳнат бозоридаги имкониятларни кенгайтиради, рақобатбардошликни таъминлайди.
Бугун профессионал таълим тизимида амалга оширилаётган ислоҳотларнинг истиқболи, самара ва натижаси иш берувчи ва таълим муассасасининг ўзаро ҳамкорлигига, ишлаб чиқариш ва ўқув жараёнининг узвийлиги, миллий малака тизимининг муваффақиятли жорий этилиши, мукаммал профессионал стандарт ва сифатли таълимга боғлиқ. Бу тизимнинг муваффақиятли жорий этилиши яқин истиқболдаги тараққиётимиз жадаллашувини ҳам белгилайди.
Муродулла ХОЛМУҲАМЕДОВ,
олий ва ўрта махсус таълим вазири ўринбосари
