Seysmik xavfsizlik milliy xavfsizlikning tarkibiy qismi

    Hozircha zilzila bo'lishini oldindan aytib berish, oldini olish yoki vujudga kelish ehtimolini kamaytirishning yaqqol imkoniyati mavjud emas. Shunday bo'lsa-da, seysmik ta'sirlardan hosil bo'ladigan zararlanishlarni kamaytirishi mumkin bo'lgan bir qator ilmiy-texnikaviy, boshqaruv va tashkiliy tadbirlar bor. Ular sirasiga inshootlarning seysmik mustahkamligi va seysmik xavfsizlikni ta'minlash masalalari ham kiradi.

    Kuchli zilzila — katta talafotlarga olib keladigan eng xavfli tabiat hodisalaridan biri. Ko'p hollarda zilzila oqibatini bartaraf etish davlat byudjetining sezilarli qismini jalb qiladi. Ushbu oqibatlar tabiiy va texnogen xarakterdagi ikkilamchi xavfni keltirib chiqarishi mumkin bo'lgan, katta hududlarni qamrab oladigan seysmik to'lqinlarni o'z ichiga oladi. Afsuski, hozircha zilzila bo'lishini oldindan aytib berish, oldini olish yoki vujudga kelish ehtimolini kamaytirishning yaqqol imkoniyati mavjud emas. Shunday bo'lsa-da, seysmik ta'sirlardan hosil bo'ladigan zararlanishlarni kamaytirishi mumkin bo'lgan bir qator ilmiytexnikaviy, boshqaruv va tashkiliy tadbirlar bor. Ular sirasiga inshootlarning seysmik mustahkamligi va seysmik xavfsizlikni ta'minlash masalalari ham kiradi.

    Mavjud yoki qurilayotgan bino va inshootlarning texnik holatini baholash va ehtimoliy hodisalar stsenariysini ishlab chiqish tadqiqotlari iqtisodiy yo'qotishlarni kamaytirish, jumladan, insonlar hayotini saqlashga xizmat qiladi. Bunday tadqiqotlar zilzila xavfi mavjud bo'lgan hududlar uchun ustuvor yo'nalishlardan biridir. O'zbekiston seysmik faol hududda joylashgan. Shu sababli zilzila o'pirilishlar, qor ko'chkilari ko'rinishidagi geologik jarayonlarga ham sabab bo'lishi mumkin. Seysmik xavfsizlik milliy xavfsizlikning tarkibiy qismidir.

    Mamlakatimizda bugungi kunga qadar seysmik xavfsizlikni ta'minlash sohasidagi munosabatlar 20 ga yaqin qonunosti hujjatlari bilan tarqoq holda tartibga solib kelingan, mazkur yo'nalishda amalga oshirilishi lozim bo'lgan barcha tadbirlar qonunchilikda nazarda tutilmagan edi. Shu bois, Prezidentimiz tomonidan joriy yil 13-sentyabr` kuni imzolangan “O'zbekiston Respublikasi aholisi va hududining seysmik xavfsizligini ta'minlash to'g'risida”gi qonun yurtimizda seysmik xavfsizlikni ta'minlash sohasidagi munosabatlarni tartibga solgani bilan ahamiyatlidir.

    Qonunga ko'ra, seysmik xavfsizlikni ta'minlash ob'ektlari mudofaa, sanoat, qishloq xo'jaligi, energetika, ilmiy-texnik komplekslar, suv omborlari va gidrotexnik inshootlar, sog'liqni saqlash muassasalari, ta'lim tashkilotlari, jamoat va turar joy binolari, moddiy va madaniy meros ob'ektlari, ko'priklar, yo'l o'tkazgichlar, tunnellar va yo'llar, muhandislik va transport kommunikatsiyalari, gaz, suv, issiqlik va elektr ta'minoti tarmoqlari hisoblanadi. Ular ahamiyatiga ko'ra to'rt toifaga bo'lingan.

    Qonun seysmik xavfsizlik sohasidagi davlat siyosatining asosiy yo'nalishlarini belgilab beradi. Bu yo'nalishlarga bino va inshootlarning (mavjud va foydalanishga topshirilgan) zilzilaga bardoshliligini monitoring va nazorat qilish, suv omborlari bo'yicha kuzatuvlar o'tkazish, ularning zilzilaga bardoshliligi monitoringi, odamlar salomatligi va hayoti hamda aholi mulkiga zararini kamaytirish bo'yicha chora-tadbirlarni amalga oshirish, shuningdek, yo'qotishlar (moddiy, iqtisodiy va boshqalar) xavfi, seysmik xavf va zilzilalar ehtimolini bashorat qilishning zamonaviy usullarini joriy etish, inshootlarning seysmik qarshiligini kuchaytirish kiradi.

    Hujjatda Vazirlar Mahkamasi, Favqulodda vaziyatlar vazirligi, Qurilish vazirligi, Fanlar akademiyasi va mahalliy davlat hokimiyati organlarining seysmik xavfsizlikni ta'minlash sohasidagi vakolatlari belgilab berilgan.

    Qonunga ko'ra, jismoniy va yuridik shaxslar tegishli hududda seysmik xavf darajasi to'g'risida to'liq va ishonchli axborotga ega bo'lish, zilzila paytida o'zini tutish qoidalari va ularga tayyorgarlik to'g'risida ma'lumot olish, shuningdek, zilzila vaqtida xodimlar xavfsizligini ta'minlash va ularni to'g'ri harakatlanish bo'yicha o'qitish uchun mutaxassislarni jalb qilish huquqiga ega.

    Qonun O'zbekiston hududida bo'lgan shaxslarga ushbu sohadagi qonun hujjatlari talablarini bajarish hamda o'z hayoti, sog'lig'i va mulkini saqlab qolish uchun zilzilalarga qarshi ehtiyot choralarini ko'rish majburiyatini yuklaydi.

    Yuridik shaxslar o'z xodimlarini zilzila paytida o'zini himoyalash va favqulodda vaziyatlarda harakat qilishga o'rgatishi, joylarda ogohlantirish tizimlarining doimiy tayyorligini, o'zlariga tegishli ob'ektlarning barqaror ishlashini va hayot xavfsizligini ta'minlashi shart.

    O'zbekiston hududining qariyb 52 foizida 7 ball va undan yuqori kuchdagi zilzila sodir bo'lishi ehtimoli mavjud. Shuning uchun inshootlarning seysmik mustahkamligi va xavfsizligini ta'minlash barqaror ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanishni ta'minlashda asosiy va muhim muammolardan biri sanaladi.

    Urbanizasiya, ya'ni jamiyat rivojlanishida shaharlar roli kuchayishi, ularning kengayishi, tog'li hududlarda transport kommunikatsiyalarining rivojl anishi, ko'p qavatli binolar, shuning dek, gidrotexnik inshootlarni qurish va ulardan foydalanish, arxitektura yodgorliklarini saqlash ishlari geologik xavf muammolari ortishiga olib keladi. Ushbu turdagi halokatli xavfning oldini olish bo'yicha tadbirlar rejasini ishlab chiqish talab qilinadi. Butun dunyodagi yirik shaharlarda seysmik xavfsizlik, zilzilabardosh qurilish muammosi eng murakkab masalalardan biri hisoblanadi.

    Seysmik xavf yuqori mintaqada joylashgan yurtimizda inshootlarning zilzilabardoshligi va seysmik xavfsizlikni ta'minlash muammolari bo'y icha real amaliy masalalarning echimi va qo'llanilishi ko'zda tutilgan, chuqur fundamental va amaliy tadqiqotlarni rivojlantirish dolzarb va hayotiy masaladir.

    Yangi qonun mana shu muammolar echimi uchun mustahkam huquqiy asos yaratadi hamda aholi va hududlar seysmik xavfsizligini ta'minlash sohasini rivojlantirishning asosiy yo'nalishlarini, vazifalarini aniqlab beradi, shuningdek, maqsadli dasturlar va chora-tadbirlar majmuini ishlab chiqishga asos bo'lib xizmat qiladi.

    Ne'matilla Nishonov,

    O'zFa M. O'rozboev nomidagi mexanika va inshootlar seysmik mustahkamligi

    instituti laboratoriya mudiri,

    texnika fanlari bo'yicha falsafa doktori