Барлық тәрийплерде, әлбетте, жан бар. Себеби, мәнаўият инсан әлеминдеги ең бийбаҳа ғәзийне есапанады. Сол себепли оның адамзат пенен байланыслы ҳәр бир нәрседе өз орны бар.
Әсиресе, бүгин пүткил дүньяда исеним кризиси, қәдириятлар трансформациясы, геосиясий қәўип-қәтерлер ҳәўиж алып атырған бир ўақытта мәнаўият зәрүрликке, қутқарыўға айланып бармақта.
Соның ушын, елимизде руўхыйлыққа жәмийетти ҳәрекетке келтириўши күш, оның жаны ҳәм руўхы, раўажланыўдың оқ тамыры сыпатында жоқары статус берилмекте. Мәмлекетимиз, халқымыз өз алдына қойған үлкен, ийгиликли мақсет - Үшинши Ренессанс тырнағын қурыў, келешек дәрўазаларын ашыўдың тийкары сыпатында қаралмақта.
Уллы бабамыз Әмир Темур келешек әўладлар ушын қалдырған нәсиятлары арасында сондай гәп бар, онда "қүдиретли ақлықларым" деп үлкен исеним билдирип, "... салтанатты басқарыў ҳаққында қолланба (дәстүр) жазып қалдырдым, перзентлерим ҳәм әўладымнан болғанлардың ҳәр бири оған муўапық ис жүритсин... тәғдири жоқары миллетиниң абырайын, муҳаббат ҳәм дослық арқалы киргизген мәмлекет ҳәм салтанатын сақласын", дейди.
Бул нызамларда жәмийетти әдиллик, илим-ағартыўшылық, кең пикирлеў, муҳаббат ҳәм дослық тийкарында қурыў ең тийкарғы фактор сыпатында көрилген. Сол себепли "Жүз мың атлы әскер ислей алмаған исти бир туўры илаж менен әмелге асырыў мүмкин" деп айтылады.
Бүгин өзгерислер дизбегинде тап Әмир Темур қалдырған жағдай сәўлеленип атырғандай. Президентимиз тәрепинен раўажланыў тек ғана экономика, мәнаўият, ағартыўшылыққа тийкарланыўы емес, инсан қәдирин көтериўдеги әдиллик, регионлараралық дослық руўхының қайтып келиўи, дүнья минберлеринен, күш сиясатын емес, тынышлық, адамгершиликке тийкарланған улыўма инсаныйлық идеяларының алға қойылыўы, уллы бабамыз айтқанындай, миллет тәғдирин жоқары, мәмлекетте тынышлықты беккемлеўге қаратылмақта.
Әсиресе, бул бағдарда Президентимиздиң ғәрезсизликти сақлаўдағы әҳмийетли система Қәўипсизлик кеңеси менен бир қатарда Руўхыйлық ҳәм ағартыўшылық кеңесиниң баслығы болғаны, уллы сәркарда айтқанындай, мәмлекетти күш-қүдирет пенен бирге ағартыўшылық арқалы басқарыў мазмунын да сәўлелендирмекте.
Мәмлекетимиз басшысы 2023-жылдың ақырында Руўхыйлық ҳәм ағартыўшылық кеңесиниң кеңейтилген мәжилисин өткерип, бүгин Ўатан ҳәм халық тәғдирине қәўип-қәтерлер дәўиринде және бир мәрте руўхыйлық, ағартыўшылық мәселесин күн тәртибине алып шықты, зыялылардың пикирлерин тыңлады.
Оғада қыйын ҳәм қәўипли жағдайда Ўатанымыздың миллий мәплерине жуўап беретуғын дурыс жолды табыў аңсат болмай атырғаны, тарийхта бундай жағдайларда миллет пидайылары - ояў жүрекли зыялылар, шайыр ҳәм жазыўшылар, мәнаўият ҳәм ағартыўшылық тараўының хызметкерлери мәртлик пенен майданға шыққаны еске алынды.
Илм оқып етпеген әмел...
Алишер Наўайының бундай қатарлары бар: "Илим оқып көрмеген әмел мақул, Дән шашып көтермеди өним". Зыялы тек ғана сөзинде емес, негизи, әмели, пидайылығы менен де бул дәрежеге мүнәсип. Ол илимин бөлисип, жәмийетке нур, пикирин бөлисип, раўажланыўға кең жол ашады.
К.Юнг классификациясы менен айтқанда, инраверт, яғный өз мәплери менен жасайтуғын адамнан экстравертке, яғный улыўма мәплери жолында хызмет ететуғын, жәмийет оған зәрүрлигин аңлап атырған шахслар бизге көбирек зәрүр. Тилекке қарсы, соңғы ўақытларда мизантроплар, яғный кийими заманагөй, дипломы жоқары, мағлыўматы жоқары, бирақ әдеп-икрамлылықтан узақ, қәдириятларды тән алмайтуғынлар да пайда бола баслады. Оларды көрип, данышпан халқымыздың "Илимпаз болма, инсан бол" деген мәнисли сөзин еске алыў жеткиликли.
Сол себепли Руўхыйлық ҳәм ағартыўшылық орайы, бәринен бурын, шын мәнисиндеги зиялылары, кеўли ояў, ўатан тәғдирине бийпәрўа қарамайтуғын пидайылардың бирлесиўи жолында бир қатар басламаларды әмелге асырды. Атап айтқанда, 2024-жыл даўамында зыялылар, илимпазлар, дөретиўшилер менен 30 мәрте ушырасты, пикир алысылды, биргеликте ҳәрекет етиўге келисип алынды. Соның менен бирге, Қарақалпақстан Республикасы, ўәлаятлар ҳәм Ташкент қаласында "Цивилизация, мәденият ҳәм ағартыўшылық" сүрени астында "Ағартыўшылық кәрўаны" илимий-ағартыўшылық ҳәм мәдений үгит-нәсиятлаў илажлары биринши мәрте зыялылардың өз-ара пикирлесиў платформасы түринде өткерилди.
Онда 14 аймақта өткерилген илажлар даўамында 78 мыңнан аслам қатнасыўшы қатнасты. Президенттиң басламасы менен мәнаўият үгит-нәсиятлаўшылары қатарына қосылған ҳажы ата ҳәм аналарымыз да бул илажларда қатнасты. Биргеликте үгит-нәсиятлаў жумысларын шөлкемлестириў бойынша сөйлесиўлер өткерилди, үгит-нәсиятлаўшы-ҳажылар ушын қолланба сыпатында "Жаңа Өзбекстан пидайысы" китабы таярланды, ҳәр бир үгит-нәсиятлаўшы ҳажыларға тарқатылды. Мақсет бир - зыялылардың бирлесиўи, аўызбиршиликте жәмийетке руўхый руўх, ағартыўшылық нурын алып кириў болып табылады.
Президентимиз мәжилис даўамында руўхый-ағартыўшылық тараў хызметкерлериниң жуўапкершилиги ҳаққында да айтып өткен еди. Усы мәнисте орай тәрепинен тараўдың 43 мың 857 ўәкили жумысын системалы мониторинг етиў мақсетинде “MMM.KPI.UZ” санлы платформа жойбары ислеп шығылды. Платформа басқа системалар менен интеграцияланып, тараў ўәкиллериниң жумысын баҳалаў ҳәм оларға методикалық жәрдем бериў имканиятын жаратады.
Себеби, бүгин бул тараў хызметкерлери қаншелли өз жумысын жақсы көрсе, дурыс ислесе, пидайы болса, пүткил жәмийетте мәнаўият жаңа күшке, жаңа ҳәрекетке айланыўы мүмкин.
Жаслар тәрбиясы - "Өзбек", "Өзбекстанлы" деген атамалардың мәңги сақланыўы дегени
Мәмлекетимиз басшысы кеңейтилген мәжилисте ҳәм, әлбетте, өткен жыл даўамындағы ҳәр бир шығып сөйлеген сөзинде, ушырасыўда қайта-қайта перзентлеримиздиң әдеп-икрамлылығы, тәрбиясына айрықша итибар бериў зәрүр екенлигин атап өтти.
Бул бийкарға емес, әлбетте. Бүгин инсаният алдында ең аўыр жумыс тур. Ҳеш қашан бундай санлы әўлад пенен ислесиўге туўра келмеген. Бүгин балаларымыз еситип атырған дәрек, көретуғын мағлыўматлар ағымы үлкен. Заманагөй турмысымызда бул ағымға тосқынлық қойып болмайтуғыны анық. Жақсы билесиз, бала руўхында қадағанға қызығыўшылық артады.
Биз алдын дәстүрий усылдағы санлы идеологиялық ҳүжимлерди ғана билетуғын едик. Бирақ, ҳәзир олардың салмағы да, түри де артып бармақта. Гейде оның ҳәттеки идеологиялық қәўип екенин кимдур аңламай қалмақта. Булардың барлығы жеделлик пенен, ҳәр күни, миллионлаған мәлимлемелер ишинде берилмекте. Жасларды манипуляциялаў, бизге жат, қәдириятларымызға жат әдетлерди сиңдириўге урынбақта.
Бүгин социаллық тармақларда идеал дүнья, идеал турмыс, деген қәўиплер пайда болмақта. Интернетте жасап, контентлер менен ойлайтуғын, трендлер ишинде жасайтуғын, нәтийжеде өз өмиринен наразы, интернеттеги гөззал, идеал көринислердиң қурбанына айланып атырған әўлад қәлиплеспекте. Статистикалық мағлыўматларға қарағанда, фейк, яғный надурыс мәлимлемелер дурыс, ҳақыйқый мәлимлемелерге қарағанда 6 есе тез тарқалады. Бул бүгин мәлимлеме мәканымызда идеологиялық қәўип-қәтерлер қәўпи усы дәрежеде жоқары екенин көрсетеди.
Мәлим болыўынша, глобал медиа платформалардағы контентлердиң 70 проценти Батыс мәмлекетлери тәрепинен тарқатылады. Бул бүгин ҳәр 10 өзбек балаларының 8 и Батыс қәдириятларының тәсиринде жасамақта, ойламақта, ҳәрекет етпекте, дегени. Буның қәўпи болса ертең ғана емес, бүгин-ақ көзге таслана басламақта.
2023-жылы дүнья жүзи бойынша ҳәр секундта 8,4 адам ҳәр қыйлы социаллық тармақларға жазылған болса, 2024-жылы олардың саны 5,6 процентке өсип, 266 миллионға көбейди. Ҳәзир жер жүзинде социаллық тармақ пайдаланыўшыларының саны 5,04 миллиардтан аслам болып, олар бир күнде орташа 2 саат 23 минут ўақтын интернетке сарыплайды.
Социаллық тармақларда өткерилип атырған сораўнамаларға берилип атырған аянышлы жуўаплар, жасларымыз алып атырған видеоконтентлер, ойлап табылып атырған байрамлар ҳәм үрп-әдетлерди айтпасақта болады. Себеби, бүгин дүнья бойлап 60 процент адам мәлимлемени социаллық тармақлар арқалы алады. 2023-жылы сиясий процесслердиң турақсызланыўына 100 ден аслам ири киберҳүжим себеп болған.
Сол себепли, орай өз жумысының тийкарғы бөлегин социаллық тармақларға қаратып, жасларға қолайлы контентлер таярлаўға ҳәрекет етпекте. Усы мақсетте орай жанында интерактив Санлы үгит-нәсиятлаў лабораториясы шөлкемлестирилди. Бүгинги күнде онда видеороликлер, аудиоматериаллар, көрсетиўлер, ҳүжжетли фильмлер таярланбақта.
Халықтың ҳәр қыйлы қатламлары менен руўхыйлық тәрбия жумысларын системалы шөлкемлестириў мақсетинде 3 жас категориясы - "Х" (үлкен жас), "Y" (орта жас) ҳәм "Z" (киши жас) әўлад ўәкиллери арасындағы ҳәзирги жағдай талланды. "Z" әўлад ўәкиллери ўақтының 73 процентин социаллық тармақларға жумсайды, ҳәр қандай информацияны санлы көринисте алады.
Усы таллаўлардан келип шығып, “Oyina.uz”" порталында 4 басқышта "Китаплараралық 80 күн" марафоны шөлкемлестирилди. 3 ай даўамында 40 мыңға шамалас жас қамтып алынды.
Атап айтқанда, санлы форматта "егер" ток-шоуы, "Устаз" жойбары, "Уллы миллет тарийхы", "Мәртлик", "Сиясий ағартыўшылық сааты", "Қанлы октябрь", "Жасорат", "Аудио сәўбет", "Театр күни", "Зыялылар минбери" тележойбарлары жаратылды.
Басып шығарылып атырған ҳәр бир қолланба, китапларға заманагөй руўх алып кирилди. Атап айтқанда, "Мен де әскер боламан", "Уллылар ҳаққында 100 факт" китап-альбомлары таярланып, уллы ата-бабаларымыз ҳаққындағы фактлер сүўретлер жәрдеминде сәўлеленген, арнаўлы QR код ҳәм жасалма интеллект жәрдеминде сүўретлер жанландырылды.
Сондай-ақ, "Таза тил" телеграм боты жаратылды. Ол арқалы жасларымыз, кең халық қатламында өзбек тилине ҳүрмет, итибар ҳәм жәмийеттеги абырайын арттырыў бағдарында жасаў көнликпесин қәлиплестириў мақсет етилди.
Бир фактке итибар қаратамыз, Халықаралық мийнет шөлкеминиң мағлыўматларына бола, дүньяда 2 миллиардқа шамалас адам ҳәр қыйлы соқлығысыўлар ҳәм зорлықлар болып атырған, турақсызлық ҳүким сүрип атырған аймақларда жасамақта. Тилекке қарсы, олардың үштен бир бөлегинен асламы 15-24 жастағылар.
Тез өтип атырған дүньямызда тыныш жағдайда өсип атырған, билим алып атырған ҳәр бир перзентимиз ушын миннетдаршылық билдириў менен бирге, оларды ҳәр қыйлы қәўип-қәтерлерден қорғаў, келешектеги қәўип-қәтерлер ҳаққында хабардар болыў бизиң, бәршемиздиң ўазыйпамыз болып табылады.
Ўатансүйиўшилик: сөз ҳәм әмел бирлиги
Ўатанға муҳаббат инсан жаратылғаннан берли оған жолдас сезим, күшли исеним ҳәм тәрбияның өними болып есапланады. Шығыста ямаса Батыста болмасын, бул сезимниң өмири инсан қәлби менен байланысып, санада аңланатуғын, жумыс пенен дәлилленетуғын әҳмийетли турмыслық искерлик сыпатында қаралған.
Ҳәзирети Наўайы әсирлер түбинен "Ўатан тәркин бир дем әйлеме" десе, Гёте "басқа журт ўатан бола алмайды", деп уқтырған.
Тарийхта ўатансүйиўшилик сөз бенен емес, әмелий ҳәрекетлер менен көрсетилген, анық мақсет жолында күшейтилген, қәўип-қәтерлерге қарсы турыўда ең қүдиретли күш сыпатында көрсетилген. Уллы Әмир Темур саўашларда жеңилмес сәркарда сыпатында тарийх жылнамасында қалыўы тийкарында да әскерий ўатансүйиўшилик, әскерлердиң руўхына қаратылған үлкен итибар, руўхый тәрбия бар.
Себеби, ўатансүйиўшиликти аңлатыў ушын қанша ҳәрекет етилсе де, аңлаў анық искерлик көринисине өзгермесе, ол нәтийже бермейди, мақсетке жеткермейди.
Биз узақ жыллар ўатансүйиўшиликти аңлатыўға, ол ҳаққында тек ғана сөйлеўге ҳәрекет еттик. Тийкарында ўатансүйиўшилик дәслеп аңланып, кейин жумыс пенен тири болған процесс. Сол себепли мәмлекетимиз басшысы 2024-жылдағы ҳәр бир шығып сөйлеўинде ўатансүйиўшилик руўхында тәрбиялаў, оны билимлендириўдиң ажыралмас бөлегине айландырыў, тек ғана әскерлер емес, ҳәмме ўатансүйиўши болыўы керек екенлигине итибар берип келеди.
Бул ҳәрекетлер, бәринен бурын, билимлендириў арқалы әмелге асырылыўы, мәденият, көркем өнер арқалы оған руўх берилиўи, тәрбия, әдеп-икрамлылық арқалы күшейтилиўи бойынша анық басламалар билдирилмекте.
Муғаллимлер ҳәм устазлар күни мүнәсибети менен өткерилген ушырасыўда Президентимиз билимлендириўдиң ажыралмас бөлеги болған тәрбия ҳәм әдеп-икрамлылық мәселелерине итибар қаратып, бул бағдарда тийисли ўазыйпаларды белгилеп, зәрүр тапсырмалар берген еди.
Наўайы ўәлаятына сапары даўамында болса 22-улыўма билим бериў мектебинде болып, бул ўазыйпа ҳәм тапсырмаларды және де анық түрде барлық жуўапкерлерге билдирди.
"Илимли болыў, кәсип-өнер ийелеў жақсы. Қәлбиңизде ўатансүйиўшилик күшли болса, күш-ғайратыңыз және де жоқары болады", деди Президентимиз.
Ҳәр ким перзенти, бәринен бурын, инсан болып өсиўин, шахс болып жәмийетке пайда келтириўин қәлейди. Ўатансүйиўшилик абстракт түсиник емес. Илимли, кәсип-өнер билген, келешек мақсети бар инсанлар журтын жақсы көреди. Өзи туўылып өскен жерди абат етиў ушын кеминде бир терек екеди. Шын мәнисинде инсан болып, сол арқалы ўатансүйиўшилигин көрсетеди. Инсан болып тәрбияланыў жолында болса көркем өнер, мәденият, театр, китаптан нәтийжели жол болмаса керек.
Бүгин орай тәрепинен жас әўладты тәрбиялаў, ўатансүйиўшилик руўхында тәрбиялаў жолында 3 түрли: айтып, көрсетиў, яғный дәстүрий үгит-нәсиятлаў, санлы ҳәм методикалық үгит-нәсиятлаў бойынша жумыслар алып бармақтамыз.
Дәстүрий үгит-нәсиятлаў бойынша бир қатар жойбарлар әмелге асырылды, атап айтқанда, "Мәнаўият фестивалы"нда 197 район/қаладағы 1 612 шетки мәҳәлледе 600 мың халық қатнасты. "Кинокәрўан" жойбары шеңберинде 8767 мәҳәлле, 8729 мектепте ўатансүйиўшиликке қаратылған үгит-нәсият илажлары өткерилип, 1,7 миллион қатнасыўшы қатнасты.
Жәмәәтимиз менен ислеп атырған методикалық тәмийнат бағдары, бәринен бурын, перзент тәрбиясы, оқыўшының ўатансүйиўшилигин тек ғана илажлар арқалы сиңдириўге емес, анық системалы түрде, мақсетли ҳәм узақ мүддетке орынлаўға қаратылған.
Ҳәзир системалы түрде бақша-мектеп-жоқары билимлендириў ушын анық, жас қәсийетине сәйкес, режели-график тийкарында үгит-нәсиятлаў илажлары ислеп шығылды. 208 ЖОО ушын үлги руўхый-ағартыўшылық жумыслар режеси және 10 мың 187 улыўма билим бериў мектеплери ушын руўхый-ағартыўшылық илажлар календарь режеси таярланды.
Перзентлеримиз ушын қызықлы көринистеги, жасалма интеллект жәрдеминде исленген видео өнимлерди тамаша етиў имканиятын беретуғын 8 тилде уллыларымыз ҳаққында фактлер таярланды. Онда ата-бабаларымыздың өмири ҳәм басып өткен жолы әпиўайы, қызықлы көринислер жәрдеминде көрсетилмекте.
Орай ҳәм аймақлардың рәсмий социаллық тармақлардағы 223 рәсмий каналында ағзалар саны 900 мыңға арттырылды. Бул көрсеткиш 2024-жылдың басында 23 мың еди. Ўатанды сүйиўшилик, руўхый тәрбия ҳәм миллий қәдириятларға байланыслы контентлердиң саны 132 мыңға жеткерилди.
Булардың барлығы тәрбия бағдарындағы жумысларымызды тек ғана бир тәреплеме емес, ал ҳәр бир бағдарда раўажландырыўға қаратылғанынан дәрек береди. Бирақ, соны айтыў керек, еле исленетуғын жумыслар көп. Тәрбия, ўатансүйиўшилик бағдарындағы жумысларды негизинде бир саатқа да тоқтатып болмайды.
Әлбетте, ким, қайсы тараўда ислемесин, ўатанды сүйиўшилигин сөзи менен емес, жумысы менен көрсетсин, мақсетлер бирлесип, арзыўындағы жәмийетти қурыў мүмкин. Келешектеги жумысларымыз мине усы мақсетке ерисиўге қаратылған.
Мәнаўият - турмыслық сабақ!
Мәнаўияттың тәриплери қатарына "турмыслық сабақ" түсинигин де киргизиў керек. Себеби, турмыстан не билим алсақ, жуўмақ шығарсақ, ол инсанның руўхы, минез-қулқы, жүрис-турысы, руўхый дүньясында сәўлелендириледи.
Уллы Билге қаған айтқанындай, әдиллик пенен ислесек, нызамларды ҳүрметлесек, жалған сөз айтпасақ, өзимиздики болмаған нәрсеге көз қаратпасақ, жақынларымызға, бизге берилген аманатқа (лаўазым, ўазыйпаға) жуўапкершилик пенен қарасақ, бир-биримизди кемситпесек, үлкенлерди ҳүрмет етип, әззилер, балалар ҳәм ҳаялларға ҳүрмет көрсетсек, тереклерди зәрүрликсиз кеспесек, суўларды патасламасақ, жаман ислерден өзимизди тыйсақ, аўқамласлығымыз ҳәм бирлигимиз бенен душпанларға өз орнын көрсетип қойсақ, көк аспан қулап, қоңыр жер жарылмағанша Туран елин ҳәм төресин ҳеш ким буза алмайды.
Бүгин Билге қаған айтқан турмыслық ҳақыйқат жаңа Өзбекстанның келбетинде сәўлеленбекте. Себеби, онда инсан қәдири, әдил, ағартыўшы жәмийет, ҳаял-қызлар ҳәм балаларға, пүткил халыққа ҳүрмет, тәбиятты сақлаўға шақырықлар, ең тийкарғысы, бирлесиў идеясы алға қойылмақта. Руўхыйлық болса миллет руўхы, турмыслық сабақ, жәмийеттиң сүйениши, раўажланыў тийкары болып табылады.
Усы жерде миллет жуўапкершилиги көз алдымызда көринеди, зәрүрлигине зәрүрлик сезиледи. Себеби, миллет руўхын сақлаў, асырап абайлаў, оны әззилестирмеў ҳәр бир миллет ўәкилинен пидайылық, итибар, бирлесиў, жуўапкершиликти де талап етеди. Бул жуўапкершилик жүги менен ҳәр бир қәлбде, шайыр Асқад Мухтор айтқанындай:
"Мен билиўим керек, билиўим керек,
Бир сораў кеўлимди ләрзеге келтиреди:
Ата-бабалардан мийрас қанымнан басқа,
Мениң избасарларыма не қалады?"
Отабек ҲАСАНОВ,
Республика Руўхыйлық ҳәм ағартыўшылық
орайы басшысы
