Онда мәмлекетимиз басшысының бир күн алдын, яғный 24-январь күни Олий Мажлиске Мүрәжаты басылымның дерлик төрт бетин ийелеген еди. Әне сол салмақлы баянат мәмлекетимиздиң сиясий, экономикалық-социаллық турмысы, қалаберсе, Президентимиздиң басламасы менен дүнья жүзин көрген жаңа газетаның келешектеги кең көлемли мақсет ҳәм ўазыйпаларын белгилеп берди.
Мәмлекетимиз басшысы айтқан сол дәўир ушын оғада зәрүр ҳәм әҳмийетли темалар қатарында "...2020-жылы халқымыз тарийхының қурамалы мәўсимлеринде ағартыўшылық жалынын бәлент көтерген уллы ойшыл ҳәм жәмийетлик ғайраткер Маҳмудхожа Беҳбудийдиң 145 жыллық туўылған сәнеси кеңнен белгиленеди. Улыўма, биз жадидшилик ҳәрекети, ағартыўшы ата-бабаларымыздың мийрасын терең үйрениўимиз керек. Бул руўхый ғәзийнени қанша көп үйренсеқ, бүгинги күнде де бизди тәшўишке салып атырған көплеген сораўларға дурыс жуўап табамыз. Бул бийбаҳа байлықты қаншелли белсене үгит-нәсиятласак, халқымыз, әсиресе, жасларымыз бүгинги тыныш ҳәм еркин турмыстың қәдирин аңлап жетеди", деген сөзлер миллетимиз зыялылары күткен, кеўиллерге нур қүйдырған сөз болды.
Сол жылы уллы ағартыўшы, жазыўшы, публицист, драматург ҳәм жәмийетлик ғайраткер, жадидшилик ҳәрекетиниң жетекшилеринен бири, миллет ҳәм тил пидайысы Махмудхожа Беҳбудийдиң өмири ҳәм жумысына бағышланған көплеген илажлар - халықаралық конференция, илимий конференция, әдебий кешелер өткерилди, илимпаз ҳәм жазыўшылардың мақала ҳәм трактатлары жәрияланады, театр шығармалары сахналастырылып, көркем-ҳүжжетли фильмлер сүўретке алынды. Президентимиздиң басламасы менен орынланған ең ийгиликли жумыслардың және бири сыпатында көрсетилген Жазыўшылар қыябаны миллет пидайыларының шексиз илими менен нурланды. Пайтахтымызда қурылған дәргайдан Маҳмудхожа Беҳбудийдиң саўлатлы естелиги орын алды. Самарқанд қаласында бабамыздың үй-музейи шөлкемлестирилгени мәмлекетимиз турмысында үлкен ўақыя сыпатында тән алынды. Мәмлекетимиз басшысының пәрманына бола, илимпаз "Буюк хизматлари учун" ордени менен сыйлықланды.
Бундай ийгиликли жумыслар кейинги жылларда да жедел даўам етти. Талантлы драматурглер ушын Маҳмудхожа Беҳбудий атындағы сыйлықтың шөлкемлестирилгени бул жолдағы жаңа әмелий қәдем болды. Миллетти уллы мақсетлер жолында бирлесиўге шақырған ойшыл бабамыздың тек ғана юбилейи емес, 146, 147, 148 ҳәм 149 жыллық сәнеси де мәмлекет көлеминде кеңнен белгиленди. Мәмлекетимиз басшысының 2024-жыл 27-декабрьдеги "Түркстан жадидшилик ҳәрекетиниң тийкарын салыўшысы, белгили жазыўшы ҳәм жәмийетлик ғайраткер, баспа ҳәм педагог Маҳмудхожа Беҳбудий туўылған күниниң 150 жыллығын кеңнен белгилеў ҳаққында"ғы қарары болса уллы ойшылдың өмир жолын үйрениўде жаңа шеклерди ашыўға хызмет етеди.
Қарарға бола, Маҳмудхожа Беҳбудий жумысын терең үйрениў ҳәм үгит-нәсиятлаў, алымның туўылған күниниң 150 жыллығын мүнәсип белгилеў мақсетинде шөлкемлестириў комитети дүзилетуғын ҳәм комитет тәрепинен еки ҳәптеде әмелге асырылатуғын илажлар бағдарламасы тастыйықланатуғын болды. Бағдарламадан ойшыл жазыўшының "Таңланған шығармалар" топламы, оның өмири ҳәм хызметине бағышланған илимий-ғалабалық китапларды басып шығарыўға таярлаў ҳәм басып шығарыў, Маҳмудхожа Беҳбудий ҳаққындағы спектакллерди сахналастырыў және бүгинги күнге шекем жаратылған "Маҳмудхожа Беҳбудий" кино сериалын ҳәм "Халық жүреги" көркем-публицистикалық фильмлериниң ғалабалық көргизбесин шөлкемлестириў сыяқлы ўазыйпалар орын алады.
Сондай-ақ, "Маҳмудхожа Беҳбудий сабақлары" темасында шығармалар таңлаўын өткериў ҳәм жеңимпазларды мүнәсип сыйлықлаў, 2025-жылы октябрьде "Маҳмудхожа Беҳбудий мийрасы ҳәм жадидшилик ҳәрекетин үйрениўдиң әҳмийетли мәселелери" темасында халықаралық илимий-әмелий конференция шөлкемлестириў, 2025-жылы ноябрьде туўылғанының 150 жыллығына бағышланған салтанатлы әдебий-ағартыўшылық естелик кешесин өткериў мәселелерине айрықша итибар қаратылады.
Беҳбудий (мәниси - жақсылық, саламатлық, пайда, қутқарыў) жәмийетти еркин, азат, абадан, миллетти билимли, зыялы көриўди әрман еткен еди. Бүгинги жаңаланыў процесслеринде жадидлердиң ағартыўшылыққа байланыслы идеялары ҳәр қашанғыдан да әҳмийетли. Усы мәнисте оның мийрасы, сынақлар, ҳәр қыйлы қыйыншылықларға толы өмири ҳәм хызметинде изертленетуғын эпизодлар көп, деп айтыўға тийкарларымыз бар.
Ол 1875-жылы 19-январьда Самарқанд жанындағы Бахшитепа аўылында муфтий шаңарағында туўылды. Әкеси Беҳбудхожа Салиҳхожа улы түркстанлы, Ахмед Яссаўийдиң әўладларынан, ана тәрепинен бабасы Ниязхожа үргеншли болып, әмир Шаҳмурат заманында (1780-1785-жыллар) Самарқандқа келип қалған.
Шаңарақтағы орталық ондағы ағартыўшылық ҳәм әдебиятқа қызығыўшылықтың тезирек жүзеге шығыўына имканият жаратты. Беҳбудийдиң әкеси ислам ҳуқықтаныўы бойынша жетик қәниге болып, бул бойынша көплеген китап ҳәм брошюралар жазған еди. Бул, өз нәўбетинде, Махмудхожаға тәсир етпей қалмады. Ол кейинирек бул ҳаққында айтып, ҳәттеки мақалаларының биринде әкеси жазған "Ҳидоя" ("Ислам ҳуқықына түсиниклер") шығармасы өзиниң өмиринде үлкен әҳмийетке ийе болғанын айрықша атап өткен.
- Беҳбудий хызмети ҳәм сол дәўирдеги сиясий турмысының тәрийпи бурынғы аўқам дәўиринде жетерли дәрежеде үйренилмеген. Себеби, бул тема жабық болған. Ғәрезсизлик дәўирине келип тарийхшылар, қәнигелер бул темаға, әсиресе, жадидлердиң сиясий жумысына бираз итибар қарата баслады, - дейди тарийх илимлериниң докторы Равшан Абдуллаев. - Өзбекстан мәмлекетлик архивлеринде изертлеў алып барып атырған жетекши илимпазлар жадидшилик ҳәрекети жетекшилеринен бири болған Беҳбудийдиң өмири ҳәм жумысына байланыслы көплеген ҳүжжетлерди үйренбекте. Бул изертлеўлер нәтийжесинде оның өмири ҳәм сиясий искерлигине байланыслы жаңа мағлыўматлар избе-из пайда болмақта.
Изертлеўшиниң айтыўынша, Маҳмудхожа Беҳбудий заманласлары арасында күшли илими менен ажыралып турған, бир неше тилди билген. Ол жүдә жаслығынан дүнья жүзин саяхат ете баслаған ҳәм бир қатар мәмлекетлерде, соның ишинде, Египет, Шом, Алжир, Түркия ҳәм Россияның бир неше қалаларында болып, Европа мәдениятына да қызығады. Казан ҳәм Оренбургта шығатуғын араб әлипбесиндеги газета ҳәм журналлар менен бирге ислеседи. Беҳбудий мақалалары усы басылымларда шыға баслайды. Мектеп, ағартыўшылық, мәденият, ағартыўшылық идеяларын үгит-нәсиятлаў бул мақалалардың орайында турды.
XX әсир басларында Түркстанда заманагөй билимлендириў системасына тийкар салған, миллет азатлығы, халықтың абаданлығы ушын гүрескен Маҳмудхожа Беҳбудийдиң миллетимиз ҳәм мәмлекетимиз алдындағы хызмети теңсиз. Өз дәўиринде-ақ "Түркстан жадидшилик ҳәрекетиниң атасы" деп тән алынған алым тек ғана 44 жыл жасаған. Усы қысқа мүддеттиң үлкен бөлими басым ҳәм қәўип-қәтерлер астында өткенине қарамастан, ийгиликли ислерди орынлаўға үлгерди, келешек әўлад тәғдири ҳаққында қайғырды. Бүгин де оның идеялары әҳмийетлилигин жойытқан жоқ. Түркстан жадидлери жетекшиси, ғәрезсиз республика идеясының байрағы, жаңа мектепшиллик теориясы ҳәм әмелияты, өзбек драматургиясының тийкарын салыўшысы, баспа, журналист өзиниң қатарласлары, идеяласлары менен "усули жадид", "усули савтия" аты менен белгили болған жаңа мектеплерди шөлкемлестирип, олардағы оқытыў системасын реформалады. Жеке меншик мектеплер ашып, балаларға диний пәнлер менен бирге анық ҳәм тәбийий пәнлерди оқытып, қосықлары ҳәм мақалалары және сахна дөретпелери арқалы миллий сананы қәлиплестириў, миллий мақтаныш сезимин сиңдириўге хызмет етти.
"Ағартыўшылық ушын бир мектеп жетерли емес. Заман ҳәм дүнья ўақыялары менен танысып барыў керек. Миллет ҳәм ўатанның аўҳалынан, күнделикли турмысынан хабардар болыў керек. Миллет ушын айна керек, соннан өзиниң патаслығын да, гөззаллығын да көре алыўы мүмкин", деген еди ойшыл бир баянатында. Мине, усы зәрүрлик Беҳбудийди театр ҳәм баспасөзге итибар қаратыўға ийтермеледи.
Алым жәмийет турмысындағы иллетлер, кемшиликлер ҳәм илимсизликти сахнада көрсетиў арқалы халықты раўажланыўға шақырыў мақсетинде 1914-жылы миллий театрға тийкар салды. Оның "Падаркеш" драмасы үлкен талқыға себеп болады. Илимсизликтиң апатшылық екенин сәўлелендирген шығармада ол жаслардың билим ийеси, мәдениятлы болыўы керек екенлигине итибар қаратады. 1911-жылы жазылған драмасы дәслеп 1912-жылы "Турон" газетасында басып шығарылған, кейин китап ҳалында басып шығарылған. Буннан соң тез пурсатта Самарқанд, Бухара ҳәм Ташкенттеги театр сахналарында көрсетилди. Ол композициялық қурылысы бойынша әпиўайы болса да, мазмун-идеясы жағынан бирқанша көлемли. Атап айтқанда, ондағы қаҳарманлар еки полюста еки түрли ҳәрекет пенен жасайды. Бир тәрептен бай, баласы ҳәм оның жәрдемшилери болса, екинши тәрептен муғаллим, зыялылар образлары шығарма идеясын ашыўда әҳмийетли орын ийелейди.
Өзбек драматургиясына, улыўма, театрына тийкар салған бул шығарма өз дәўиринде Абдулла Қадирийдиң "Бахытсыз күйеў" драмасы, Мирмуҳсин Фикрийдиң "Бийперзент Очилдибой", Ҳамза Ҳакимзада Ниязийдиң "Жаңа бахыт", "Зәҳәрли турмыс", Авлонийдиң "Адвокатлық аңсат па?", "Пинак", Бадрийдиң "Жүўернемекг", "Ақмақ", Ҳажы Муинниң "Ески мектеп - жаңа мектеп" сыяқлы пьеса ҳәм повестьлериниң жазылыўына түртки болған.
Беҳбудий миллий баспасөзимиз тарийхында да өз орнына ийе. Оның ҳәзирге шекем анықланған мақалалары 300 ге жетеди. Бул шығармалардың жас әўладтың интеллектуаллық ҳәм руўхый потенциалын арттырыў, сол тийкарда ул-қызларды жаңа Өзбекстанның дөретиўшилери, ҳақыйқый ўатансүйиўшилер етип тәрбиялаў бағдарындағы орны ҳәм әҳмийети шексиз. Себеби, ол өлиминен алдын кейинги әўладқа жазған ўәсиятнамасында усындай сөзлерди жазған: "Сизлерге ўәсият етемен: ағартыў жолында мийнет етип турған муғаллимлердиң басын сыйпаң! Билимлендириўге жәрдем бериң! Ортадан жәнжелди көтериң! Түркстан балаларын илимсиз қалдырмаң! Ҳәммеге азатлық жолын көрсетиң! Биздей ағартыўшылық қурбанларынан хабар алың! Еркинликти тезлик пенен жүзеге шығарың! Имканияты барынша көбирек жаңа мектеплер ашыў, сондай-ақ, билимлендириў ҳәм халықтың абаданлығын тәмийинлеў тараўында тынымсыз ислесиў бизге ең жақсы естелик болады!".
XX әсир өзбек әдебияты ҳәм көркем өнеринде, жәмийетлик-сиясий процесслерде белсене қатнасқан, миллеттиң ағартыўшылығы, азатлығы жолында мәрдана гүрескен бул уллы ойшылдың машақатлы ҳәм нәтийжели жумысы тарийх бетлеринен мәңги орын ийеледи, әўладлар ушын ибрат мектеби болып қалды.
Нодир МАҲМУДОВ,
“Янги Ўзбекистон” хабаршысы
