Инсониятнинг табиат қонуниятларига амал қилмаслиги, табиий ресурслардан беаёв фойдаланиши, Ер юзида ишлаб чиқариш суръатларининг кескин ортиши, транспорт воситаларининг кўпайиши ва бошқа кўплаб техноген ва антропоген таъсирлар оқибатида атмосферага чиқарилаётган карбонат ангидрид, метан ва азотнинг чала оксиди каби иссиқхона газлари қуёш энергиясининг Ер сатҳида жамланиб қолишига, бу эса, ўз навбатида, дунё об-ҳавосининг меъёридаги даражасидан ошиб кетишига сабаб бўлмоқда.
Сайёрамиздаги ўртача йиллик ҳарорат кўтарилишда давом этмоқда. 2024 йил кузатувлар тарихидаги энг иссиқ йил деб эълон қилинди. Бу иқлим ўзгаришларининг оқибатидир. БМТ Бош котиби Антониу Гутерриш шу йил Женевада ўтказилган форумда Иқлим бўйича Париж келишувида глобал ҳароратнинг 1,5 даражагача кўтарилишини чеклаш мақсадига эришиб бўлмаслигини маълум қилди.
“Бир нарса аллақачон аниқ: биз келгуси бир неча йил ичида глобал исишни 1,5 даражадан паст даражада ушлаб туролмаймиз”, “Бундан (мазкур кўрсаткичдан) ошиб кетиши энди муқаррар”, деди Гутерриш.
БМТ Бош котибининг сўзларига кўра, меъёрдан ошиб кетиш “яқин йилларда” содир бўлади, аммо кейин ҳарорат яна тушиши мумкин.
“Мен учрашган барча олимларнинг фикрига кўра, аср охиригача 1,5 фоизга ўсиш кузатилиши мумкин”, деди у.
2015 йилги Иқлим бўйича Париж келишувига кўра, мамлакатлар ўртача глобал ҳароратни саноатдан олдинги даврга нисбатан 2 даражадан кўпроқ кўтарилишига йўл қўймасликлари керак эди. Шу билан бирга, мамлакатлар бу кўрсаткични 1,5 даражадан паст сақлаш мажбуриятини олишганди.
Иқлим ўзгаришлари сабаблари
Глобал ҳаво ҳароратининг ошиши иқлим ўзгаришлари оқибатидир. Гап шундаки, Ерни қоплайдиган иссиқхона газлари чиқиндилари қуёш иссиқлигини ушлаб туради. Бу глобал исиш ва иқлим ўзгаришига олиб келади. Сайёрамиз ҳозирда инсоният тарихидаги ҳар қандай вақтга қараганда тезроқ исимоқда. Вақт ўтиши билан ҳароратнинг кўтарилиши об-ҳаво шароитларини ўзгартиради ва табиатнинг нормал мувозанатини бузади. Бу одамлар ва Ердаги мавжудотларга хавф туғдиради.
Қазиб олинадиган ёқилғилар – кўмир, нефть ва газ – глобал иқлим ўзгаришларига энг катта “ҳисса қўшувчилар” бўлиб, глобал иссиқхона газлари чиқиндиларининг 75 фоизидан ортиғини ва барча карбонат ангидрид чиқиндиларининг қарийб 90 фоизини ташкил қилади.
Глобал чиқиндиларнинг катта қисми қазиб олинадиган ёқилғиларни ёқиш орқали электр энергияси ва иссиқлик ишлаб чиқаришдан келиб чиқади. Электр энергиясининг катта қисми ҳали ҳам кўмир, нефть ёки газни ёқиш орқали ишлаб чиқарилади, бу эса карбонат ангидрид ва азот оксидини – Ерни қоплайдиган ва қуёш иссиқлигини ушлаб турадиган кучли иссиқхона газларини ишлаб чиқаради. Глобал миқёсда электр энергиясининг чорак қисмидан сал кўпроғи шамол, қуёш ва бошқа қайта тикланадиган манбалар томонидан ишлаб чиқарилади, улар қазиб олинадиган ёқилғидан фарқли ўлароқ, атмосферага деярли иссиқхона газлари ёки ифлослантирувчи моддалар чиқармайди.
Ишлаб чиқариш ва бошқа саноат тармоқлари чиқиндиларни, асосан, цемент, темир, электроника, пластмасса, кийим-кечак ва бошқа товарларни ишлаб чиқариш учун зарур бўлган энергияни ишлаб чиқариш учун қазилма ёқилғиларни ёқиш оқибатида ҳосил қилади. Кончилик ва бошқа саноат тармоқлари, шунингдек, қурилиш ҳам газларнинг атмосфера чиқарилишига олиб келади. Ишлаб чиқаришда ишлатиладиган машиналар кўпинча кўмир, нефть ёки газда ишлайди ва баъзи материаллар, масалан, пластмасса, қазилма ёнилғилардан олинган кимёвий моддалардан тайёрланади. Ишлаб чиқариш саноати глобал миқёсда иссиқхона газлари чиқиндиларининг энг катта манбаларидан бири саналади.
Фермалар ёки яйловлар ташкил этиш учун ўрмонларни кесиш ёки бошқа сабабларга кўра кесилган дарахтлар тўпланган углеродни чиқариб юборгани учун чиқиндилар ҳосил бўлади. Ҳар йили тахминан 12 миллион гектар ўрмон йўқ қилинмоқда. Ўрмонлар карбонат ангидридни ютганлиги сабабли, уларнинг йўқ қилиниши табиатнинг чиқиндиларни ушлаб туриш қобилиятини ҳам чеклайди. Ўрмонларнинг кесилиши қишлоқ хўжалиги ва бошқа ерлардан фойдаланишдаги ўзгаришлар билан бирга, глобал иссиқхона газлари чиқиндиларининг тахминан тўртдан бир қисми юзага келишига сабаб бўлади.
Кўпгина автомобиллар, юк машиналари, кемалар ва самолётлар қазилма ёнилғиларда ишлайди. Бу транспортни иссиқхона газлари чиқиндиларининг, хусусан, карбонат ангидрид чиқиндиларининг асосий манбаига айлантиради. Ички ёнув двигателларида бензин каби нефть маҳсулотларининг ёниши оқибатида юзага келадиган бу чиқиндиларнинг энг катта улуши автомобиль транспорти воситаларига тўғри келади. Шу билан бирга, кемалар ва самолётлардан чиқадиган чиқиндилар ўсишда давом этмоқда. Транспорт глобал энергия билан боғлиқ карбонат ангидрид чиқиндиларининг қарийб тўртдан бир қисмини ташкил қилади. Ҳозирги тенденциялар келгуси йилларда транспорт соҳасида энергия истеъмолининг сезиларли даражада ошиши эҳтимолини кўрсатади.
Дунё миқёсида турар-жой ва тижорат бинолари барча электр энергиясининг ярмидан кўпини истеъмол қилади. Иситиш ва совитиш учун кўмир, нефть ва табиий газдан доимий фойдаланиш туфайли улар катта миқдорда иссиқхона газларини чиқаради.
Глобал таҳдид
Иқлим ўзгаришлари глобал ҳаво ҳароратининг кўтарилишига олиб келди. Иссиқхона газлари консентрацияси ошиши билан глобал сирт ҳарорати ҳам ошади. 2015 йилдан 2024 йилгача бўлган давр тарихдаги энг иссиқ ўн йиллик бўлди. 1980-йиллардан бери ҳар бир ўн йиллик аввалгисига қараганда илиқроқ бўлгани глобал исиш йилдан-йилга кучайиб бораётганини кўрсатади. Деярли барча қурғоқчил ҳудудларда иссиқ кунлар ва иссиқлик тўлқинлари сонининг кўпайиши кузатилмоқда. Ҳароратнинг кўтарилиши иссиқлик билан боғлиқ касалликларни кучайтиряпти ва очиқ ҳавода ишлашни қийинлаштирмоқда. Иссиқ шароитларда ўрмон ёнғинлари тезроқ бошланиши ва тарқалиши эҳтимоли кўпроқ. Арктикадаги ҳарорат глобал ўртача кўрсаткичдан камида икки баравар тез кўтарилди.
Кўпгина минтақаларда вайронкор бўронларнинг интенсивлиги ва частотаси ошди. Ҳароратнинг кўтарилиши кўпроқ намликнинг буғланишига олиб келади, кучли ёмғир ва сув тошқинларини кучайтиради ва хавфли бўронларни келтириб чиқаради. Океан исиши тропик бўронларнинг частотаси ва кучига ҳам таъсир қилади. Океан юзасига яқин илиқ сувларда циклонлар, довуллар ва тайфунлар пайдо бўлади. Бундай довуллар кўпинча уйлар ва хўжаликларни вайрон қилади, бу эса одамларнинг ўлимига ва улкан иқтисодий йўқотишларга олиб келади.
Иқлим ўзгаришлари қурғоқчиликнинг кучайишида ҳам намоён бўлмоқда. Сув таъминотини ўзгартириб, уни тобора кўпроқ минтақаларда танқис ресурсга айлантирмоқда. Глобал исиш аллақачон сув танқислиги бўлган минтақаларда бу муаммони янада кучайтирмоқда ва қишлоқ хўжалигида қурғоқчилик хавфини оширяпти, бу эса ҳосилдорликка таъсир қилади ва қурғоқчил экотизимларнинг заифлигини оширади. Қурғоқчилик, шунингдек, қитъалар бўйлаб миллиардлаб тонна қумни ташишга қодир бўлган ҳалокатли қум ва чанг бўронларини келтириб чиқариши мумкин. Чўллар кенгайиб бормоқда, бу озиқ-овқат экинларини етиштириш учун яроқли ерларни камайтирмоқда. Бугунги кунда кўплар одамлар сув танқислиги муаммосига дуч келмоқда.
Иссиқлик ва денгиз сатҳининг кўтарилиши иқлим ўзгаришлари оқибатидир. Океан глобал исиш оқибатида ҳосил бўладиган иссиқликнинг катта қисмини ўзлаштиради. Сўнгги икки ўн йилликда океаннинг исиш тезлиги барча ҳудудларда кескин ошди. Океан исиши билан унинг ҳажми ошади, чунки сув исиши билан кенгаяди. Муз қатламларининг эриши денгиз сатҳининг кўтарилишига олиб келади, бу эса қирғоқбўйи ва орол жамоаларига таҳдид солади. Бундан ташқари, океан атмосферадан карбонат ангидридни ютади. Карбонат ангидриднинг кўпайиши океан кислоталилигини оширади, бу эса денгиз ҳаёти ва маржон рифларига таҳдид солади.
Иқлим ўзгариши қуруқликда ва океанда турларнинг омон қолишига хавф туғдирмоқда. Бу хавфлар ҳарорат кўтарилиши билан ортяпти. Иқлим ўзгариши туфайли дунё миқёсида инсоният тарихида қайд этилган ҳар қандай даврга қараганда турларни минг баравар тезроқ йўқотмоқда. Кейинги бир неча ўн йилликлар ичида бир миллион тур йўқ бўлиб кетиш хавфи остида. Иқлим ўзгариши билан боғлиқ кўплаб таҳдидлар орасида ўрмон ёнғинлари, экстремал об-ҳаво ва инвазив зараркунандалар ва касалликлар бор. Баъзи турлар яшаш жойларини ўзгартириб, омон қолиши мумкин, бошқалари эса омон қололмайди.
Озиқ-овқат танқислиги яна бир долзарб муаммо. Иқлим ўзгариши ва экстремал об-ҳаво ҳодисаларининг кўпайиши глобал миқёсда очлик ва тўйиб овқатланмасликнинг кўпайишининг сабабларидан биридир. Балиқчилик, экинлар ва чорва моллари йўқ бўлиб кетиши ёки унумдорлиги пасайиши мумкин. Океаннинг кислоталаниши туфайли миллиардлаб одамларни озиқ-овқат билан таъминлайдиган денгиз ресурслари хавф остида. Арктика минтақаларида қор ва муз қопламининг ўзгариши чорвачилик, овчилик ва балиқ овлашга асосланган озиқ-овқат таъминотини издан чиқарди. Иссиқликнинг ошиши сув ва яйловларни камайтириши, ҳосилдорликнинг пасайишига олиб келиб, чорва моллари сонига салбий таъсир кўрсатиши мумкин. Сўнгги 33 йил ичида табиий офатлар глобал қишлоқ хўжалигига 3,26 триллион доллар зарар етказди (йилига 99 миллиард долларга тенг), бу глобал қишлоқ хўжалиги ялпи ички маҳсулотининг тахминан тўрт фоизини ташкил қилади. Бу Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Озиқ-овқат ва қишлоқ хўжалиги ташкилоти (FAO) нинг янги ҳисоботида қайд этилган.
1991 йилдан 2023 йилгача табиий офатларда 4,6 миллиард тонна дон, 2,8 миллиард тонна мева ва сабзавотлар ва 900 миллион тонна гўшт ва сут маҳсулотлари йўқотилди.
Иқлим ўзгариши инсон саломатлиги учун энг катта таҳдиддир. Унинг таъсири аллақачон ҳаво ифлосланиши, касалликларнинг тарқалиши, экстремал об-ҳаво ҳодисалари, мажбурий кўчириш, психологик стресс ва одамлар озиқ-овқат етиштира олмайдиган ёки етарли озиқ-овқат таъминотини таъминлай олмайдиган жойларда очлик ва тўйиб овқатланмасликнинг кучайиши орқали соғлиққа зарар етказмоқда. Ўзгарувчан об-ҳаво шароитлари касалликларнинг тарқалишига олиб келади ва экстремал об-ҳаво ҳодисалари ўлимни кўпайтиради. Экологик омиллар ҳар йили тахминан 13 миллион кишининг ҳаётига зомин бўляпти.
Вазиятни ўнглаш мумкин(ми?)
Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Атроф-муҳит бўйича дастури (UNEP) таҳлилига кўра, мамлакатларнинг Париж келишуви бўйича янги иқлим мажбуриятлари шу асрда глобал ҳароратнинг кўтарилишини бироз яхшилаган. Шунга қармай, иқлим таҳдидлари ортиб бормоқда.
“Ҳозирги мажбуриятларга қарамай, биз ҳали ҳам иқлим фалокатига дуч келмоқдамиз”, деди БМТ Бош котиби Антониу Гутерриш.
Ҳисобот муаллифлари бир неча ўн йилликлар давомида ўртача глобал ҳарорат вақтинча 1,5 даражадан ошиб кетиши ҳақида огоҳлантирмоқда. Бу ўсишни қайтариш қийин бўлади. Экотизимлар, иқтисодиёт ва инсон саломатлигига етказиладиган зарарни минималлаштириш учун катта миқдордаги ташланмаларни тез суръатларда камайтириш керак бўлади.
“Мамлакатлар Париж келишувининг ваъдаларини бажариш учун уч марта ҳаракат қилишди ва ҳар сафар улар бу мақсадга эриша олишмади”, деди UNEP ижрочи директори Ингер Андерсен.
“Миллий иқлим режалари маълум бир ютуқларга олиб келди, аммо бу жуда секин кечмоқда. Бизга ҳали ҳам қисқа вақт ичида ва тобора мураккаблашиб бораётган геосиёсий шароитларда ташланмаларни мисли кўрилмаган тарзда камайтиришга зарурат бор”, дея қўшимча қилди у.
UNEP маълумотларига кўра, 2025 йил 30 сентябрга келиб, Париж келишувининг атиги 60 та иштирокчиси (глобал чиқиндиларнинг 63 фоизи мазкур мамлакатлар ҳиссасига тўғри келади) давлатлар 2035 йил учун янги чиқиндиларни камайтириш мақсадларини тақдим этишган. Бундан ташқари, аксарият мамлакатлар ҳатто 2030 йилги мақсадларига ҳам эриша олишмаяпти.
Глобал исиш траекториясини Париж келишуви мақсадлари билан мослаштириш учун кескин ва мисли кўрилмаган миқдорда чиқиндиларни камайтириш керак, бу эса тобора эришиб бўлмайдиган вазифа бўлиб бормоқда. 2024 йилда чиқиндилар миқдори 2,3 фоизга ошгани ҳам шундан далолат беради.
Барча давлатларнинг зарарли ташланмаларни камайтириш борасидаги саъй-ҳаракатлари 2035 йилда глобал чиқиндиларни 2019 йилги даражага нисбатан тахминан 15 фоизга камайтириши мумкин, аммо бу етарли эмас: ҳароратни Цельсий бўйича 2 даражагача ушлаб туриш учун ташланмаларни 35 фоизга, 1,5 даражада ушлаб туриш учун эса 55 фоизга камайтириш керак бўлади.
Шунга қарамай, UNEP мутахассислари ҳароратни Цельсий бўйича 1,5 даражагача сақлаб қолиш мақсади жуда муҳимлигини таъкидлашмоқда.
“Яшашга яроқли келажакни таъминлаш кун сайин қийинлашиб бормоқда. Аммо бу таслим бўлиш учун сабаб эмас. Бу саъй-ҳаракатларни кучайтириш ва ҳаракатларни тезлаштириш учун сабабдир”, деди Антониу Гутерриш.
Ҳисоботда шунингдек, Париж келишуви қабул қилинганидан бери глобал ҳароратнинг кўтарилиши прогнозлари Цельсий бўйича 3-3,5 даражадан ҳозирги 2,3-2,5 даражагача пасайгани, аммо ҳақиқий ўзгаришлар сиёсий ирода ва халқаро молиявий архитектурани ислоҳ қилишни талаб қилиши таъкидланган.
“Ечимлар аллақачон мавжуд. Қайта тикланадиган энергияни тез суръатда оширишдан тортиб метан чиқиндиларини камайтиришгача, биз нима қилиш кераклигини биламиз”, деди Ингер Андерсен.
Бироқ кўп нарса глобал чиқиндиларнинг 77 фоизини юзага келтираётган G20 мамлакатларига ҳам боғлиқ бўлиб қолмоқда. Аксига олиб уларнинг умумий кўрсаткичлари ҳатто 2030 йилги мақсадлардан ҳам паст: 2024 йилда мазкур мамлакатларда ташланмалар миқдори 0,7 фоизга ошган.
Иқлим ўзгаришлари билан боғлиқ мураккаб вазият дунё мамлакатларидан қайта тикланувчи, хусусан, қуёш, шамол энергиясини ривожлантиришга алоҳида эътибор қаратишни тақозо этмоқда. Дунёнинг ривожланган мамлакатларида энергия ишлаб чиқаришда муқобил энергия манбаларининг улуши анча ошган бўлса-да, ривожланмаган мамлакатлар бу борада анча орқада, улар ҳали-ҳамон қазиб олинадиган энергия манбаларига таяниб қолган. Бу глобал миқёсда муқобил энергетикани ривожлантириш заруратини юзага келтиради. Зеро, қайта тикланувчи энергия манбаларидан фойдаланиш аҳолининг энергияга бўлган эҳтиёжини таъминлаш билан бирга, атроф-муҳитга зарар етказилишининг олдини олиб, экологик барқарорликни таъминлайди.
Шаҳзод Ғаффоров,
“Yuz.uz” шарҳловчиси
