Бу ислоҳотлар мамлакатнинг иқтисодий-ижтимоий ривожланиши, шунингдек, глобал меҳнат бозорида рақобатбардош кадрларга бўлган эҳтиёжидан келиб чиқаётир.
Асосий мақсад касбий ва олий таълим муассасалари битирувчиларини халқаро стандартларга жавоб бера оладиган, рақобатбардош, юқори малакали мутахассислар сифатида тарбиялашдир. Бутун дунё бўйлаб олий таълим муассасаларининг асосий мақсад ва масъулиятларидан бири битирувчиларни асосий кўникма ва малакалар билан таъминлаб, уларни меҳнат бозорига тайёрлаш. Иш берувчиларнинг янги STEM битирувчиларига талаби ортиб борган сайин битирувчиларнинг малака талабларини яхшироқ тушунишга эҳтиёж ҳам кўпайди. Эндиликда фақат илмий даражалар етарли эмас, чунки иш берувчилар глобаллашув даври талабларига жавоб бериш ва компаниялари рақобатбардошлигини таъминлаш учун умумий кўникмаларга эга бўлган салоҳиятли STEM битирувчиларига муҳтож.
Жаҳон тажрибасига кўра, шахснинг муваффақиятли фаолияти ва жамият тараққиётининг асоси замонавий кўникмаларга эга бўлишдир. Бироқ тез ривожланаётган иқтисодиёт шароитида иш берувчиларнинг талабларига жавоб бериш тобора мураккаблашмоқда. Мисол учун, Ўзбекистондаги иш берувчилар, аввало, бўлажак ходимлардан ижодий фикрлаш, мустақил қарор қабул қилиш ва кенг дунёқараш каби кўникмаларга эга бўлишни талаб қилади. Бу эса, ўз навбатида, доимий равишда малака оширишни тақозо этади.
Замонавий касблар ва иш ўринлари одатда битта эмас, балки ўзаро боғлиқ бир неча вазифани ҳал қилишни назарда тутади ва ходимдан тегишли кўникмалар мажмуасини талаб қилади. Агар X турдаги кўникма бўлмаса, ҳатто яхши ривожланган Y турдаги кўникмалар ҳам талаб қилинмайди ва ўз қийматини йўқотади. Мисол учун, касбий жиҳатдан малакали, аммо ижтимоий ва когнитив кўникмалари (мулоқотга киришувчанлик, жамоада ишлаш қобилияти, янги тажрибаларга очиқлик, ҳиссий барқарорлик ва бошқалар) заиф бўлган муҳандис иш берувчи учун фақат чекланган аҳамиятга эга бўлиши мумкин.
Ҳозирги вақтда ишлаб чиқаришдан хизмат кўрсатишга йўналтирилган иқтисодиётга тез ўтиш иш берувчилар томонидан талаб қилинадиган кўникмалар ва меҳнат бозорида мавжуд бўлганлар ўртасидаги номувофиқликка олиб келди. Малакалар номувофиқлиги битирувчиларнинг олий таълим муассасаларида ўқиш орқали олган билимлари ва меҳнат бозорида талаб қилинадиган ҳақиқий кўникмалар ўртасидаги фарқдир. Бу умумий меҳнат талаби ва умумий меҳнат таклифи ўртасидаги тафовутни билдиради. Кўникмаларнинг умумий номувофиқлиги маҳорат бўшлиқлари ва маҳорат етишмаслиги билан боғлиқ. Маҳорат бўшлиқлари эса иш берувчи ишчилар ўзларининг ҳозирги ролини муваффақиятли бажариш учун етарли ваколатларга эга эмас деб ҳисобланадиган ҳолатлардир. Бу мавжуд ишчи кучи корхоналар томонидан талаб қилинадиган кўникмаларга эга бўлмаганида ёки корхоналар ишчилар эга бўлган кўникмалардан муқобил фойдалана олмаганида юзага келади.
Кузатувлар битирувчиларнинг малакалари ва қобилиятлари ҳамда бутун дунё бўйлаб иш муҳитининг талаблари ва таклифлари ўртасидаги тафовутнинг кенгайиши билан боғлиқ ташвиш ортиб бораётганини кўрсатади. Бундай номувофиқлик ишсизлик ва тўлиқ ишсизликни келтириб чиқарадиган, ишлаб чиқариш қувватларига тўсқинлик қилиши мумкин бўлган меҳнат бозоридаги самарасизликнинг муҳим манбаи ҳисобланади. У бир ишчига тўғри келадиган ишлаб чиқаришнинг камайиши туфайли унумдорликка зарар етказади, ўртача меҳнат харажатларини оширади, қатъий даражадаги рентабеллик, корхоналарнинг инновациялар киритиш ҳамда ўзгарувчан бозор шароитларига мослашиш хусусиятига таъсир этади. Макроиқтисодий даражада эса иқтисодий ўсиш, рақобатбардошлик ва инновацион салоҳиятга тўсқинлик қилади.
Олий ўқув юртлари битирувчиларни юқори самарадорликка ва меҳнат бозорида муваффақиятли бўлишга тайёрлашга, аудиторияда ўрганилган сабоқларнинг келажакдаги мартаба имкониятлари билан қандай боғлиқлигини тушунишга ёрдам беришга ваколатлидир. Улар иш берувчиларга ўз ташкилотларининг жорий ва келажакдаги фаолияти учун истеъдодларни танлаш имкониятини бериш, шунингдек, ўз ўқув дастурларига малака ва кўникмалар стандартларини интеграция қилиш ҳамда яратиш ваколатига эга. Иш берувчиларни курсни лойиҳалаш ва топширишга жалб қилиш, курс мазмунининг долзарблиги ҳақида фикр билдириш, талабалар лойиҳалари учун материаллар ва ғоялар билан таъминлаш, ташқи мутахассисларнинг маърузаларини киритиш кабилар муҳим. Шунингдек, талабаларнинг ҳаётий вазиятларда кўникмаларини қўллаш имкониятига эга бўлишлари учун инновацион ўқитиш усулларини қўллаш ва ҳақиқий баҳолашни амалга ошириш ҳам олий ўқув юртларининг ваколатларига киради. Олий таълим ҳозирги иш жойининг доимий ўзгарувчан ва мураккаб эҳтиёжларига жавоб бера оладиган юқори малакали битирувчиларни шакллантириши керак. Битирувчиларнинг ўқиш давомида олган кўникма ва малакалари меҳнат бозори эҳтиёжларига мос келадими ёки йўқлигини баҳолаш учун STEM таълим дастурлари иш жойида талаб қилинадиган кўникмаларни қамраб олиши лозим. Олимлар мамлакатнинг ижтимоий-иқтисодий ривожига мазмунли ҳисса қўшиши учун олий таълимнинг кенгайиши бозор талабига мос келиши кераклигини таъкидлайдилар. Олий ўқув юртлари ва меҳнат бозори/иш берувчилар ўртасидаги мустаҳкам ва яқин муносабатлар касбий ва академик таълим ўртасидаги сунъий бўлинишни бартараф этишга, иш ва ўрганишни осонлик билан бирлаштирадиган экотизимни яратишга ёрдам беради. Бу компонентларнинг ҳамкорлик ва бизнес моделларига айланишини тушунишга ҳисса қўшади деб ишонилади. Ишчилар одатий бўлмаган муаммоларни ҳал қилиши ва мураккаб мулоқотга тааллуқли бўлган когнитив ҳамда ижтимоий кўникмаларга эга бўлиши кутилади.
Олий таълим муассасалари сони, ўқишга қабул қилиш ва битирувчилар сони ортиб бораётганига қарамай, Ўзбекистондаги меҳнат бозори чекланган миқдордаги битирувчиларни ўзлаштиришда давом этмоқда, шу билан бирга, ҳар йили минглаб одамлар ишсиз қолмоқда. Олий таълим сифати, долзарблиги ва олий таълим битирувчилари кўрсаткичлари ҳамда меҳнат бозорига бўлган эҳтиёж ўртасидаги номувофиқлик муаммо бўлиб қолмоқда. Мамлакатни тубдан ривожлантириш учун малакали кадрлар етиштириш долзарб бўлиб турибди. Худди шундай, турли ҳудудлардаги иш берувчилар томонидан талаб қилинадиган қобилият етишмаслиги, техник ва бошқа кўникмалар саёзлиги ҳақида шикоятлар мавжуд, бу эса мамлакатдаги олий таълим битирувчиларининг меҳнат самарадорлиги даражаси етарли эмаслигини кўрсатади.
Мамлакатимиздаги олий таълим ташкилотлари битирувчиларини иш билан таъминлашнинг ҳозирги суръатларини ошириш учун меҳнат бозоридаги малака эҳтиёжлари ва олий таълим малака талабларидаги мавжуд бўлган баъзи билим бўшлиқларини тўлдириш зарур. Бунда иш берувчиларнинг малака эҳтиёжларини тез суръатда баҳолаш ва олий таълим дастурларини ишлаб чиқишда уларнинг эҳтиёжларини ҳисобга олиш муҳимдир. У миллий ва халқаро университетлар, талабалар, иш берувчилар, сиёсатчилар ва иш билан таъминланганлик билан боғлиқ манфаатдор томонларга жорий динамик технологик даврда талаб қилинадиган кўникмаларни танқидий баҳолаш ва аниқлашда ҳамда олий таълим ва бандликнинг ортиб бораётган халқаролашувида уларнинг ҳамкорликдаги саъй-ҳаракатларини кучайтирувчи сиёсатларни ишлаб чиқиш, амалга ошириш ҳамда баҳолашда ёрдам беради. Давлат университетларида муҳандислик фанлари бўйича ўсиб бораётган қабул ва битирув кўрсаткичларига манфаатдор томонларнинг эҳтиёжларига асосланган миллий компетенция ва кўникмаларини ишлаб чиқишни рағбатлантиради. Бу, ўз навбатида, олий таълим ва иш берувчиларга битирув малакаларини иш берувчиларнинг малака эҳтиёжлари билан мослаштириш муаммоларини ҳал қилишга кўмаклашади.
Ботир УСМОНОВ,
техника фанлари доктори,
профессор
