Судлар, ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари, давлат бошқаруви тизими ҳамда хусусий сектордаги ҳар бир ҳуқуқий қарор ортида замонавий билим ва кўникмаларга эга юрист туриши керак. Шу нуқтаи назардан, Ўзбекистон Республикаси Президентининг юридик таълим ва илм-фанни ислоҳ қилишга доир ПФ–232-сон Фармони юридик кадрлар тайёрлаш тизимини тубдан янгилашга қаратилган муҳим ҳуқуқий ҳужжат сифатида аҳамият касб этади. Ушбу ҳужжатда белгиланган нормалар, айниқса юридик таълим соҳасига оид қоидалар, миллий ҳуқуқ мактаби ривожи ва унинг жаҳон стандартларига мослашуви учун мустаҳкам ҳуқуқий асос яратади.
Фармонда юридик таълимнинг бош мақсади сифатида халқаро мезонларга жавоб берадиган, мустақил фикрлайдиган, юксак касбий этикага эга ва ҳуқуқий муаммоларни амалда ҳал этишга қодир кадрларни тайёрлаш талаби алоҳида таъкидланган. Бу ёндашув юридик таълимнинг фақат назарий билимлар бериш билан чекланиб қолмасдан, амалий competencies – яъни ҳуқуқий масалаларни таҳлил қилиш, ҳуқуқ нормаларини аниқ ҳуқуқий вазиятга тўғри қўллаш, мантиқий хулосалар чиқариш каби кўникмаларни шакллантиришга қаратилганини англатади. Ривожланган давлатлар тажрибаси шуни кўрсатадики, юридик таълимда муаммоли вазиятларга асосланган ўқитиш, кейс-метод, ролли ўйинлар, суд мажлислари имитацияси каби усуллар кенг жорий этилган бўлиб, Фармонда белгиланган вазифалар ҳам ана шу тенденцияга уйғун тарзда шакллантирилган.
Фармонда назарда тутилган энг муҳим йўналишлардан бири – юридик таълимнинг амалиёт билан интеграциялашув даражасини кескин оширишдир. 2026/2027 ўқув йилидан бошлаб 2–4-курс талабалари учун таълим дастурининг камида ярми амалиёт шаклида ташкил этилиши режалаштирилаётгани юридик таълим мазмунидаги концептуал ўзгаришлардан далолат беради. Бу орқали талаба ўқиш давридан бошлаб судлар, прокуратура, адвокатура, ички ишлар органлари, давлат ҳокимияти ва бошқарув органлари, шунингдек хусусий юридик фаолият юритувчи субъектларда амалий фаолиятга жалб этилади. Бундай ёндашув, бир томондан, ўқув режаларини қайта кўриб чиқиш, ортиқча назарий фанлар миқдорини оптималлаштириш ва ўрнига амалий машғулотлар улушини оширишни тақозо этса, иккинчи томондан, талабанинг диплом олгунга қадар турли ҳуқуқ соҳаларидаги реал фаолиятни ўз кўзи билан кўриши ва унда иштирок этишини таъминлайди. Германия, Франция, Италия каби давлатларда юридик стажировка юридик касбга киришнинг мажбурий шарти экани, Ўзбекистонда жорий этилаётган ушбу ислоҳотнинг халқаро ҳуқуқий таълим моделига яқинлашув йўлидаги муҳим қадам эканини кўрсатади.
Юридик таълимнинг амалий йўналишини кучайтиришда университетлар қошидаги юридик клиникаларнинг ўрни алоҳида таъкидланади. Фармон юридик клиникалар фаолиятини кенгайтириш, уларни аҳоли ва тадбиркорларга бепул ҳуқуқий ёрдам кўрсатадиган амалиёт марказлари сифатида ривожлантиришни назарда тутади. Бундай клиникаларда талабалар тажрибали профессор-ўқитувчилар раҳбарлигида реал мижозларнинг мурожаатларини кўриб чиқади, ҳуқуқий маслаҳатлар тайёрлайди, даъво аризалари, аризалар ва бошқа процессуал ҳужжатлар лойиҳаларини ишлаб чиқади. Бу эса, бир тарафдан, аҳоли учун бепул ва сифатли юридик ёрдам олиш имкониятини кенгайтирса, иккинчи тарафдан, талабаларда коммуникация, ҳуқуқий ёзишмалар маданияти, мижоз билан мулоқот қилиш каби амалий кўникмаларни шакллантиради. АҚШ, Буюк Британия, Ҳиндистон каби қатор мамлакатларда юридик клиникалар ҳуқуққа доир ижтимоий адолатни таъминлаш ва кам таъминланган қатламларни ҳимоя қилишнинг муҳим механизми сифатида қаралиши, Ўзбекистонда ҳам ана шундай институтни ривожлантиришнинг долзарблигини янада тасдиқлайди.
Фармонда юридик йўналишларга қабул тизимини такомиллаштириш масаласи ҳам муҳим ўрин тутади. Юриспруденция соҳасига иқтидорли ва салоҳиятли ёшларни жалб этиш мақсадида, бир томондан, ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар, судлар, Қуролли кучлар тизимида фаолият юритувчи ходимлар, фан олимпиадалари ғолиблари, ижтимоий фаол ёшлар учун қатор имтиёзлар назарда тутилса, иккинчи томондан, абитуриентларнинг фақат тест баллари эмас, балки уларнинг ҳуқуқшуносликка бўлган ҳақиқий қизиқиши, мантиқий фикрлаши, ёзма ва оғзаки мулоҳаза юрита олиш қобилиятини баҳолаш механизмларини жорий этиш кўзда тутилган. Бу эса қабул жараёнида эссе ёзиш, интервьюдан ўтиш, портфолио тақдим этиш каби усулларни қўллаш эҳтимолини оширади. Буюк Британия, Сингапур, Япония каби давлатлар тажрибасида юридик таълимга қабулда абитуриентнинг ижтимоий фаоллиги ва аналитик салоҳиятига алоҳида эътибор қаратилиши, Ўзбекистондаги янги тизимнинг ҳам такомиллашган халқаро моделларга уйғун йўналишда эканидан далолат беради.
Замонавий юридик таълимнинг яна бир устувор йўналиши сифатида рақамли ҳуқуқ ва ҳуқуқий технологияларга оид фанларни жорий этиш билан боғлиқ нормалар кўрсатиб ўтилади. Фармон таълим жараёнида сунъий интеллект воситаларидан фойдаланиш, “Digital Law”, “Халқаро рақамли ҳуқуқ”, “Ҳуқуқий технологиялар” каби фанларни босқичма-босқич киритиш, электрон шартномалар, шахсий маълумотларни ҳимоя қилиш, криптоактивлар, рақамли иқтисодиёт каби янги ҳуқуқий соҳалар бўйича мутахассислар тайёрлашни назарда тутади. Бугунги кунда Эстония, Сингапур, Жанубий Корея каби қатор давлатлар суд материалларини рақамлаштириш, Legal Tech соҳасини ривожлантириш, суд қарорларини таҳлил қилувчи AI-платформалардан фойдаланиш нуқтаи назаридан илғор тажрибага эга. Ушбу тажриба, ўз навбатида, юридик таълимда ахборот технологияларини чуқур интеграция қилиш юрист касбини янги босқичга олиб чиқишини кўрсатади ва Ўзбекистонда ҳам шу йўналишдаги ислоҳотлар келгусида рақамли ҳуқуқ соҳасида рақобатбардош кадрлар корпусини шакллантириши мумкин.
Фармон магистратура босқичидаги юридик таълимни модернизация қилишга ҳам алоҳида эътибор қаратади. Хусусан, “Корпоратив ҳуқуқ ва бошқарув”, “Master of Legal Administration (MLA)” каби йўналишларни очиш орқали ҳуқуқшуносларни фақат суд-тергов фаолияти учун эмас, балки бизнес, корпоратив бошқарув, комплаенс ва риск-менежмент соҳалари учун ҳам тайёрлаш кўзда тутилган. Бу йўналишдаги магистрлик дастурлари ҳуқуқий билимларни молия, бошқарув, бухгалтерия билан уйғунлаштиришга хизмат қилиб, компанияларда стратегик қарорлар қабул қилишда ҳуқуқий хавфларни баҳолаш ва бартараф этиш салоҳиятига эга “гибрид” мутахассислар қатламини шакллантиради. АҚШ, Канада ва Европа университетларида анча йиллардан буён амалда бўлган “Law and Business” ёки “Law and Management” каби дастурлар шу йўналишдаги таълим моделининг самарадорлигини амалда исботлагани, Ўзбекистонда ҳам бундай йўналишларнинг жорий этилиши миллий бизнес муҳити ҳуқуқий асосларини мустаҳкамлашга хизмат қилишини кўрсатади.
Юридик таълимни модернизация қилишда халқаро ҳамкорлик масаласи алоҳида стратегик аҳамият касб этади. Фармон юридик университетини жаҳоннинг етакчи олий таълим муассасалари билан ҳамкорликда ривожлантириш, QS каби халқаро рейтинглардан муносиб ўрин эгаллашга интилиш вазифасини қўяди. Бу, ўз навбатида, хорижий профессор-ўқитувчиларни жалб қилиш, қўшма факультетлар ва қўшма даражали дастурлар (double degree)ни йўлга қўйиш, талабалар учун халқаро академик мобиллик имкониятларини кенгайтириш, ўқув дастурларини халқаро аккредитация талабларига мослаштиришни талаб қилади. Европа Иттифоқи мамлакатларида юридик факультетларнинг халқаро рейтинглардаги ўрнини мустаҳкамлаш мақсадида дарсларнинг бир қисмини хорижий тилларда олиб бориш, ўқув режаларини мослаштириш амалиёти шакллангани, Ўзбекистон учун ҳам долзарб йўналиш бўлиб, маҳаллий битирувчиларнинг ички ва ташқи меҳнат бозоридаги рақобатбардошлигини оширишга хизмат қилади.
Юридик таълим ислоҳотларининг муваффақияти, шубҳасиз, профессор-ўқитувчилар корпусининг касбий савияси ва фаоллигига бевосита боғлиқ. Шу боис Фармонда юридик таълимда фаолият юритаётган педагог кадрларнинг ҳуқуқий амалиёт билан узвий алоқасини таъминлаш, уларнинг меҳнатини баҳолашда илмий нашрлар сонидан ташқари клиник фаолият, амалий лойиҳалар, халқаро ҳамкорликдаги тадқиқотлар ва талабаларнинг фикрини инобатга олиш механизмларини жорий этиш назарда тутилган. Етакчи хорижий юридик факультетларда профессорларнинг адвокат, судя ёки юридик маслаҳатчи сифатида параллел фаолият юритиши уларга таълим жараёнида замонавий ҳуқуқий муаммоларни жонли мисоллар билан ёритиш имконини бериши маълум. Ўқитувчини рағбатлантириш ва баҳолаш тизимини шунга ўхшаш мезонлар асосида такомиллаштириш миллий юридик таълим (инсон капитали) сифатига ижобий таъсир кўрсатиши табиийдир.
Юқорида баён этилган жиҳатларни умумлаштирган ҳолда, ПФ–232-сон Фармон юридик таълимни модернизация қилишни назария ва амалиёт уйғунлиги, салоҳиятга асосланган қабул, рақамли ҳуқуқ ва сунъий интеллектга мослашув, бизнес ва корпоратив бошқарув билан интеграция, халқаро ҳамкорликни кенгайтириш ва профессор-ўқитувчилар ролини кучайтириш каби тамойиллар асосида амалга оширишни кўзда тутганини кўриш мумкин. Жаҳоннинг етакчи ҳуқуқ мактаблари тажрибаси юристни фақат аудиториядаги маъруза ва конспектлар орқали тайёрлаб бўлмаслигини, унга университет деворидаёқ ҳаётий вазиятлар, ҳақиқий мижозлар ва замонавий технологиялар билан ишлаш имкониятини бериш зарурлигини кўрсатади. Ўзбекистонда қабул қилинган мазкур фармон ана шу тенденцияга мос равишда миллий юридик таълимни янги босқичга олиб чиқишни мақсад қилади ва унинг муваффақиятли амалга оширилиши келгуси авлод юристларининг касбий салоҳияти, шу орқали эса қонун устуворлиги ва ҳуқуқий давлат барпо этиш жараёнига бевосита таъсир кўрсатади.
Шерзод Жураев,
Тошкент давлат юридик университети
“Маъмурий ва молия ҳуқуқи” кафедраси
доценти
