Бу олимлар Америка Қўшма Штатлари фуқаролари бўлиб, институтларнинг шаклланиши ва уларнинг иқтисодий ривожланиш ҳамда жамият фаровонлигига таъсири борасидаги фундаментал тадқиқотлари учун Нобель мукофотига сазовор бўлдилар. Уларнинг илмий ишлари баъзи давлатлар ривожланиб, бошқалари нега қашшоқликда қолиб кетишининг сабабларини ёритиб беради.
Лауреатларнинг асосий ҳиссаси сиёсий ва иқтисодий институтлар ўртасидаги ўзаро боғлиқликни ва уларнинг жамият фаровонлигига таъсирини тадқиқ этишдан иборат. Д. Ажемоғлу, С. Жонсон ва Ж. Робинсон мулк ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, демократик механизмлар ва мустақил суд тизими каби институтларнинг самарадорлиги барқарор иқтисодий ўсишнинг асосий омили эканлигини хулоса қиладилар. Улар мамлакатларнинг муваффақиятли ривожланиши ҳар бир фуқаро учун тенг имкониятлар яратадиган инклюзив институтларга боғлиқ эканлигини кўрсатдилар.
Лауреатларнинг тадқиқотлари шуни ҳам кўрсатадики, институтлар маълум бир тарихий контекстда шаклланади. Улар мустамлакачилик ва сиёсий ўзгаришларнинг узоқ муддатли оқибатларини ўрганиб, муайян шахслар гуруҳи манфаатлари учун яратилган институтлар стагнация ва қашшоқликка олиб келиши мумкинлигини аниқладилар.
Тадқиқотларнинг муҳим жиҳатларидан бири шундаки, тарихий ўтмиш, жумладан, мустамлакачилик даври, институтларнинг шаклланишига катта таъсир кўрсатади. Иқтисодчилар шундай хулосага келдиларки, мустамлакачилик даврида ресурсларни олиб қўйиш учун яратилган экстрактив институтлар кўпинча мамлакатлар мустақилликка эришганидан кейин ҳам сақланиб қолган. Бу уларнинг иқтисодий ривожланишини қийинлаштириб, юқори даражадаги тенгсизликка олиб келган.
Шунингдек, улар иқтисодий ва сиёсий институтлар ўртасидаги боғлиқликни кўрсатадилар. Инклюзив сиёсий институтлар инклюзив иқтисодий институтлар учун пойдевор яратади ва бу ўз навбатида барқарор ривожланишга олиб келади. Улар экстрактив институтлардан инклюзив институтларга ўтиш мумкин, аммо бу катта куч ва сиёсий иродани талаб қилади, деб таъкидлайдилар.
Дарон Ажемоғлу Истанбулда туғилган, Лондонда таълим олган ва ҳозирда Массачусетс технология институтида (MIT) ишлайди. Саймон Жонсон - британиялик, MITда дарс беради ва иқтисодий ислоҳотлар бўйича тадқиқотлар олиб боради. Жеймс Робинсон, Чикаго университети профессори, сиёсий низолар ва давлатчилик ривожланишига оид тадқиқотлар билан шуғулланади.
Д. Ажемоғлу ва Ж. Робинсон ўзларининг «Нега баъзи мамлакатлар бой, бошқалари эса қашшоқ?» китоблари орқали кенг танилди, бу китобда мамлакатларнинг иқтисодий ривожланишига институтларнинг таъсири таҳлил қилинади.
Иқтисодчиларнинг тадқиқотлари ва хулосалари мамлакатларнинг фаровонлигига ва барча аҳоли қатламлари учун тенг имкониятлар яратишга институционал ислоҳотлар қандай ёрдам бериши ҳақида қимматли тушунчалар беради.
Дарон Ажемоғлу, Саймон Жонсон ва Жеймс Робинсоннинг ишлари глобал иқтисодий ривожланишни тушунишда катта аҳамиятга эга. Улар техник инновациялар ёки хорижий инвестициялар инклюзив институтларсиз барқарор ривожланишни кафолатлай олмаслигини кўрсатдилар. Бу, айниқса, доимий камбағаллик ва беқарорликдан чиқишни хоҳлаётган мамлакатлар учун муҳимдир. Ислоҳотлар мулк ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, бизнес учун тенг шароитлар яратиш ва таълим ҳамда соғлиқни сақлашга кириш имкониятини таъминлаш каби институционал ўзгаришлардан бошланиши лозим.
Д. Ажемоғлу ва унинг ҳамкасблари иқтисодий фаровонлик учун сиёсий барқарорлик ва қонун устуворлигининг аҳамиятини таъкидлайдилар. Коррупцияга қарши курашиш, давлат бошқарувининг шаффофлигини ошириш ва фуқароларнинг сиёсий жараёнларда фаол иштирокини таъминлаш инклюзив институтлар яратишнинг асосий элементларидир. Ботсвана ва Жанубий Корея каби мамлакатлар мисолида сиёсий элита инклюзив ўзгаришларни қўллаб-қувватласа, муваффақиятли ислоҳотларга эришиш мумкинлигини кўрсатишди.
Д. Ажемоғлу, С. Жонсон ва Ж. Робинсоннинг ишлари Ўзбекистон учун ҳам алоҳида қимматга эга, чунки бу ерда камбағалликни камайтириш ва аҳоли фаровонлигини оширишга қаратилган ислоҳотлар амалга оширилмоқда. Уларнинг тадқиқотлари шуни кўрсатадики, инклюзив институтлар, яъни мулк ҳуқуқларини самарали ҳимоя қилиш ва шаффоф давлат бошқаруви, мамлакатнинг барқарор иқтисодий ўсишининг асосидир.
Ўзбекистонда ҳам таълим, соғлиқни сақлаш ва сиёсий жараёнларда тенг иштирок этиш имкониятлари аҳолини иқтисодий фаолиятга жалб қилишни оширишга ёрдам беради ва кўпроқ инклюзив ривожланиш шароитларини яратади. Коррупцияга қарши кураш ва шаффофликни оширишга қаратилган ислоҳотлар барқарор институционал муҳитни яратишда ҳал қилувчи роль ўйнайди.
Шу билан бирга, Ўзбекистонда камбағалликни камайтириш ва аҳоли фаровонлигини ошириш бўйича бир қатор ислоҳотлар амалга оширилмоқда, уларни иқтисодий рақамлар билан қувватлаш ҳам муҳимдир. 2023 йилда Ўзбекистонда камбағаллик даражаси расмий маълумотларга кўра 14% атрофида бўлган. Ҳукумат 2026 йилга бориб бу рақамни 7-8% гача камайтиришни мақсад қилмоқда.
Ўзбекистон ҳукумати томонидан 2022-2023 йилларда янги иш ўринлари яратиш мақсадида турли дастурлар ишга туширилди, жумладан 1 миллиондан ортиқ янги иш ўринлари яратилди. 2023 йилдан бошлаб, Яшаш минимал стандарти (ЙМС) жорий қилинди, унинг миқдори ойига 500 минг сўм атрофида белгиланган. Камбағалликни камайтириш мақсадида "Темир дафтар", "Ёшлар дафтари" ва "Аёллар дафтари" дастурлари орқали 1,7 миллион аҳоли ижтимоий ёрдам олмоқда. Шунингдек, 2023 йилда иқтисодиётга маҳаллий ва хорижий сармоядорлар томонидан 16 миллиард доллардан ортиқ инвестиция жалб қилинди.
2023 йилда аҳолининг ижтимоий ҳимоя дастурларига ажратилган давлат харажатлари 15% га оширилди. Бу чора-тадбирлар мамлакат аҳолисининг турмуш даражасини яхшилаш ва камбағалликни камайтириш мақсадида амалга оширилди.
Шу тариқа, 2024 йилги Нобель мукофоти лауреатларининг тадқиқотлари Ўзбекистонга камбағалликни камайтириш ва аҳоли фаровонлигини яхшилаш борасида муҳим тавсиялар бериб, инклюзив институтлар мамлакатнинг барқарор ривожланиши ва фуқаролар ҳаёти сифатини оширишда асосий омил эканлигини кўрсатади.
Қаландар Абдураҳмонов,
академик
