XX әсир өзбек поэзиясының үлкен ўәкиллеринен бири Тўра Сулайман мине усындай дөретиўши еди. Жазыўшының дөретиўшилик шығармалары кирип бармаған шаңарақ болмаса керек. Оның қосықларын намаға салған ҳәфизлердиң қосықлары кеңликлердеги, таўлардағы шопанларды аўыр ойға талдырған, ўатанынан узақта жүргенлердиң көз алдында ана журтты жанландырған, балалардың кишкене денелерине ата-бабалардың данышпанлығын бақсышылық тил менен сиңдирген, сезимлериндеги жыллылықтан кеўиллерге нур жибергени рас.
Кейинги жыллары елимизде әдебият ҳәм дөретиўшиликке итибар артып бармақта. Соның ишинде, устаз дөретиўшилердиң туўылған күнлерин елимиз бойлап кеңнен белгилеў, түрли әдебий-ағартыўшылық әнжуманлар өткериў арқалы дөретиўшилигин кеңнен үгит-нәсиятлаў, үй музейлериниң шөлкемлестирилиўи буның айқын дәлили болып табылады.
Усы жылы Тўра Сулайман туўылғанының 90 жыллығы үлкен ағартыўшылық илаж сыпатында белгилениўи, Сырдәрьядағы шайыр жасап дөретиўшилик еткен үйдиң музейге айландырылыўы, дөретиўшилигине бағышланған илимий-әмелий конференциялар өткерилиўи ҳәм дөретиўшилик үлгилериниң китап ҳалында басып шығарылыўы да оған болған ҳүрмет үлгиси болып есапланады.
***
Шын дөретиўши дәўирди таңламайды, орталыққа қарамастан, адамлардың кеўил тарларын шертеди. Балалығымда әкемм менен қоңсы аўылдағы Қасым атаның үйине көп баратуғын едик. Ол әдебияттың ҳақыйқый жанкүйери еди. Көпшилик дәстанларды, Наўайы, Машраб, өз дәўири дөретиўшилериниң қосықларын ядтан айтып беретуғын еди. Ол домбыра шертип атырған ўақытта әкем уйығып тыңлайды ҳәм қәрлыққан даўыс тынғанша узақ ойға талады. Сол ўақытлары аўыл халқы көргенде айбынатуғын әкемниң жас баладай шайқалып еситиўин көрип таң қалар едим. Олардың сөйлесиўи созыла баслағаннан соң, дийўалдағы текшеде жыйналған китапларды бирме-бир көзден өткеремен.
Бир сапары барғанымызда Қасым ата үйде жоқ еди. Кешке жақын келди. Ағам менен болған гүрриң қысқа болды. Оның әдеттеги қуўанышлы жүзинде қандай да бир албыраўшылық, түнергенлик бар еди. Олардың гүрриңи сыртта тамам болды. Жолда қайтып баратырғанымызда, әкем қолтығынан китап шығарып маған берди. Сыртқы қабы жоқ, газета менен оралған китаптың биринши бетин ашқанымда "Илтимас" деп жазылған еди. Ағам екеўимиз минген ат бир тегис жүрип барады. Бир ўақытлары әкем тынышлық қушағына батқан кешти қарлыққан даўыс пенен бузып баслады:
Бул дүньяда Ай жалғыз, мүбәрек Қуяш жалғыз,
Бул қызлардың ишинде бир ғана усы қыйма қас жалғыз.
Оныңдай ҳеш ким маған болмаса сырлас жалғыз,
Гөруғлы султан бир тәреп, Тўра Сулайман бир тәреп.
Кейин ала мәлим болыўынша, Тўра Сулайман бул дүньяны тәрк етиўи оның шын ықласбенти Қасым бабанның қайғысына себеп болған екен. Оның китап тахтасындағы шайыр шығармалары болса маған көп жыллар жолдас болды.
***
Жәҳән әдебиятының жарқын ўәкиллеринен бири Эрнест Хемингуейдиң усындай пикири бар: "Жазыўшы болыў ушын талант пенен бахытсыз балалық та жеткиликли". Бул ҳәзили зил гәпти Тўра Сулайман өз тәғдиринде жасап өткен шығар. Шайырдың естеликлеринде: "Тек ғана мен емес, сол қырғынлы жылларда туўылған бөбеклердиң көпшилиги маңлайларына "халық душпаны", "шет унсур", "бай", "молла", "хожа", "ийшан", "төре" деген тамға болып жабыстырылған ата-аналарының көзлерине бала емес, бир бәле болып көрингенин айтып өтпесем де болар.
Айтпақшы, бала жылап туўылған күни-күнлери үйлерине қуўаныш емес, бир қап- бир қанар қайғы бастырып киргеннен кейин гөр боларма еди", деп жазады.
Аўа, уллы Бахмал таўларының қасындағы Алдашман аўылында туўылған шайырдың балалық жыллары пүткил миллеттиң басына қара күн туўған, қамақлар ҳәўиж алған дәўирге туўра келди. Әкесин қамады. Жас шайырдың балалық жыллары аўыр өтти. Сапыранлы жыллар ишинде заманның ең ашшы қыйыншылықларын өткерди. Сол жыллардың дәрти, қәйғысы бир күн келип өз дәўири поэзиясының төреси болыўына себеп болған шығар.
Атамның әрманлы дәўиринде,
Устазымның жалғыз қосығында,
Әкемниң ашыўлы пәк көкирегинде
Орынланып, орынланбай
қалған әрманман.
Мениңше, бул қосықлар талант пенен бирге азаптың кеўиллерге көширилиўи болып есапланады. Бул тек ғана шайырдың балалықтағы намалары емес, ал сол дәўирде туўылған көплеген балалардың жүреклерине ойып жазылған тәғдир.
Әкеси қамақтан шыққаннан кейин 1939-жылы Тўра Сулайман шаңарағы менен Мирзашөлдиң "Малик" деп аталыўшы хожалығына көшип өтеди. Таўда туўылған шайырдың дүньяқарасы шөлде қәлиплесе баслайды. Сол дәўир адамларының дәрти шайырды ерте үлкейтти. Тиришиллик тынышсызлығына қарамастан, заманға қарсы бас көтергендей, ол тынымсыз оқыды. Әсте-ақырын оның кеўил қайғылары қағазға төгиледи. Талант ҳәм мийнеттиң жемиси болған қосықлары избе-из баспасөзде жәрияланады. Халықшыл дөретиўшилик үлгилери халық аўзына түсти. Адамлар ол қосықларды ишинде оқыйды, дөгеректе жырлады, оларда өзлериниң тәғдирлерин көре баслады.
Той көрмеген көше, той көрмеген қосық,
Карнай-сурнай сести, қосық көрмеген қосық,
Қойды көрмеген қой
Ели көшип кеткен аўылға уқсайды.
"Уқсар" қосығындағы бул қатарлар тәғдирлес жасаған адамлардың турмысына, орталығына сызылған жазыў болып есапланады. Бул қатарларды түсиндириў мүмкин емес, деп ойлайман. Мүмкин, сол дәўир адамларын көз алдыңызға келтирип көрсеңиз, бүгинги еркинликтиң, толық турмыстың басланыўы сизди бир тамшы сескендиреди.
***
Дөретиўшини халық тәрбиялайды. Оның раўажланыўы, жетилисиўи ата-бабаларымыз, данышпан аналарымыз алға қойған жақсылық, жақсылық ҳәм мийрим-шәпәәт сыяқлы инсаний идеяларды жаңаша бир нама менен жырлайтуғын, инсанның нәзик сезимлерин сезип туратуғын дөретиўшилик үлгилери менен ҳүрметленеди.
Тўра Сулайман усындай дөретиўшилерден бири. Ол дөреткен шығармалардың күш дәреги фольклордан, яғный халық аўызеки дөретиўшилигинен алынған. Әсирлер даўамында тилден тилге көширилип киятырған жақсылық ҳәм жаўызлық ҳаққындағы ертеклер, мәртлик ҳәм батырлықты жырлайтуғын дәстанлардағы халық қаҳарманлары ҳәр биримиздиң кеўлимизге жаўынгерлик, руўхый тереңлик бағышлағаны сөзсиз.
Жазыўшы естеликлеринде де халық дәстанларын көп тыңлағанына тоқтап өтеди. Дереклерде 1956-1957-жыллары сөзге шешен адамлар тилинен бир қанша термелер жазып алғаны ҳәм баспасөзде жәрияланғаны ҳаққында айтылады.
Әлбетте, халық аўызеки дөретиўшилигинен заўықланыў өз жемисин бере баслайды. 1962-жылы шайырдың биринши қосық топламы - "Кеўил қәлейди" баспадан шығады. Ол әдебият ықласбентлери тәрепинен үлкен қызығыўшылық пенен қарсы алынды. Жазыўшы Садулла Сиёев Тўра Сулайман дөретиўшилигине тоқтап, оған әдил ҳәм дурыс баҳа береди: "Туўра Сулайман китапларын бетлеп көргенимде көз алдымнан реңли көринислер өтеди: қымыз ийиси көтерилип атырған жайлаўлар, жулдызды уратуғын арғымақлар дүбири, горизонт шетинде ақ қалпақтай жылтырап турған отаўлар, ҳикметли шарўапаз бабалар, үйде үй бийке, тойда той бийке аналар, жумыста шаққн, сөзге шешен әпиўайы, мийнеткеш келиншеклер, баўыры пүткил жигит-қызлардың жанын өртеўши айтысыўлары...".
Әзелден қәдирли, ар-намыслы ел,
Тоқсан тоғыз баўлиы, бий, болыслы ел,
Сабыр-қанаатлы, қут, қомуслы ел,
Бул ата мәканы, бул ана журты,
Бул әййемги Туран, жан ишинде жан.
"Ата мәкан" қосығындағы бул қатарлардан сондай жуўмақ шығарыў мүмкин, Тўра Сулайман пүткил дөретиўшилик күшин Өзбекстан деген журтты руўхый бирлестириўге, оның халқы қаншелли уллы екенлигин аңлатыўға жумсаған.
"Туўылған жерин тәғдириң" деген сөз бар. Бул ҳақыйқат. Адам қай жерге тийисли болса, өзинде әне усы ел кейпиятын алып жүреди. Тўра Сулайман да тап усындай, Өзбекстанның таўлардай мәртлигин, кеңпейиллигин, әпиўайылығын, шын жүреклигин, керек болса, данышпанлығын көтерип өтти.
Бүгинги заман пәтлери көплеген қәдириятларға шаң салмақта. Инсанның жасаў ҳаққындағы түсиниги тек материаллық өлшемлер емес, ал руўхый жақтан да бираз өзгермекте. Көпшилик адамлар жақсы шараят, пул табыў ушын ўатанынан кетиўди әдеттеги жағдай деп билмекте. Олар ушын өз туўылған жериниң қәдири жақсы жасаў әрманынан бир қанша төмендей сезилди.
Уллылар бийкарға "Ўатан - ибадат орны," деген емес. Топырақ биз ушын аяқ астындағы нәрсе емес, ал оның менен араласып жатырған ата-бабалардың күли. Бийкарға данышпан аналарымыз басқа елге кетип баратырған баласына бир қысым топырақ бермеген. Шайырдың "Саждагоҳ" қосығындағы төмендеги қатарларға итибар бериң:
Рузы маҳшарға шекем бирге боламан,
Шөп, гия болып бирге өнермен,
Бирге жанып, мудамы бирге сөнермен,
Жан бере алмаспан сеннен басқаға!
Адам бул дүнья менен хошласқан ўақытта жатар орны ана журты болар екен, ишинде үлкен бир тынышлықты сезинеди. Бул топырақ оны бала сыяқлы мәҳшарға шекем абайлап туратуғынын сезеди. Усы мәнисте қарасақ, жат еллерде жан бериў хорлықлар ишинде ең аўыр хорлық болып көринеди.
Буны бабамыз Нажмиддин Кубра тымсалында көриўимиз мүмкин. Ол соңғы демине шекем ўатан топырағын муқаддес деп билди. Жанын аман сақлап қалыў имканияты бар екен, бирақ жеңилиўи анық болған жағдайда ата журтын таслап кетпеди. Биз мине усындай ата-бабалардың, "Ўатанды сүйиў ийманнан!" деген ҳикметти өмириниң үстини екенин билип, сүйенип жасаған халықтың әўладымыз. Тўра Сулайман гейде Нажмиддин Кубра, гейде Жалалиддин Мангуберди болып сиз ҳәм бизиң кеўлимиздеги билдириўди тилимизге көширип айтады:
Аҳыў зарым жетип-жетпей аспанға,
Душпанлар қоршаўында қалсамдан жалғыз,
Хорлық жетсе де сүйек-суйекке,
Жан бере алмаспан сеннен басқаға!
Қушағыңда жатыў епесе несип,
Қарғаның тәғдири маған мүнәсип,
Дене менен топырақ бир араласып,
Жан бере алмаспан сеннен басқаға!
Шайыр ўатанынан тысқарыдағы турмысты өмири өлик жеп жасайтуғын қарға-қузғынның күн кешириўине қыяслайды.
Самал самалды тербейди.
Самал бултты тербейди.
Булыт жаўынды тербейди.
Жаўын топырақты тербейди.
Топырақ шөпти тербейди.
Майса бийени тербейди.
Бийе қымызды тербейди.
Қымыз жигитти тербейди.
Жигит гөззалды тербейди.
Суыў бесикти тербейди.
Бесик баланы тербейди.
Бала дүньяны тербейди.
Тас тасқа тийисип тиришилик сестин пайда еткениндей, инсан инсан менен өзлигин, мәнисин түсинеди. Бул аңлаў оған жасаў ўазыйпасын үйретеди. Самал самал болыўы, булытлығын етиўи керек, яғный жаўыўы керек. Жаўын топыраққа тийисип шөп пайда етеди, шөп бийе ушын тиришилик азықлығына айланады. Оннан келетуғын сүт - қымыз болса, жигиттиң жан тамырына қосылып, муҳаббатқа айланады. Бул муҳаббат тиришиликтиң даўамы - бала туўылыўына себеп болады. Ол болса бир күн келип дүньяның келешегин ләрзеге келтиретуғын қорғаўшыға айланады!
Шайыр қосықларындағы жүкти әпиўайы қатарларға жайластырады. Биз балалықтан ата-бабаларымыздан еситип үлкейген айтыўлар тәризиндеги жоқарыдағы қосық та ҳәр бир оқыўшының сезимлерин тарын бир шертип өтеди.
***
Тўра Сулайман дөретиўшилигиниң қамтыўы кең. Ол тек ғана қосықлары емес, ал халықшыл дәстанлары, социаллық руўхтағы публицистикалық мақалалары менен де өзбек әдебиятының үлкен бир бағанаға айланды.
Руўхыйлықтың бас ошағы - тил. Тил бар екен, миллет жасайды. Тўра Сулайман ана тилимиз имканиятларынан кеңнен пайдаланған дөретиўши. Оның ойынлы ҳәм төкпе қосықлары адамлардың кеўлине жақынлығы да, мүмкин, соннан шығар. Ол ана тили имканиятлары менен бирге, оның раўажланыўына тосқынлық ететуғын иллетлерди де қатты қаралады. Атап айтқанда, "Тил - өзлигимиздиң тийкары, өзлигимиздиң тийкарғы белгиси" мақаласында ҳәр бир жәмийет ушын аўыр мәселе болған саўатсызлық мәселесине тоқтап өтеди. Соның ишинде, "Әдетте киши кемшиликлер жыйналып-жыйналып қәтеге, көз илмейтуғын иллетлер барып-барып жарақатқа, майда айыплар жыйналып-жыйналып аўыр гүнаға айланады.
Не болды деп ойлайсыз ба? Гәп "Көк экран" менен радиода көрсетилип-айтылып атырған, газета-журналларда жазылып атырған айырым сөз, айырым атама ҳәм айырым түсиниклердиң орынсыз қолланылып атырғаны ҳаққында. Диалекттиң балалап баратырғаны ҳаққында".
Жазыўшының мақаласынан соң өз дәўиринде бир қатар тараўларда унамлы жумыслар исленди. Тилекке қарсы, ортаға тасланған, бийпәрўалық, ана тилиниң мәңгилигине қәўип салыўшы бул ояў пикирлер бүгин де әҳмийетли.
Мақаладан мақсет жазыўшының дөретиўшилигин илажы болғанынша сәўлелендириў. Бир мақалада жоқары дәрежели шайыр дөретиўшилигин таллаў мүмкин емес. Себеби, дөретиўшилик көлеми сондай үлкен, оның ҳәр бир бағыты бир дүнья изертлеўлерге тийкар болады. Заманласларынан бири шайырды "Ел кеўлине жақын адам" деп жазған еди. Бүгин де қайсы район ямаса аўылға бармайын, жазыўшының дөретиўшилик үлгилеринен заўық ала аласыз. Оның дөретиўшилик үлгилери аудитория таңламайды.
Мақаланы әдебияттаныўшы Қазақбай Йўлдашовтың пикирлери менен жуўмақламақшыман. "Тўра Сулайман - бүгинги инсан өмири ҳәм әлемниң ҳәдийселери менен жағдайларын кешеги көзқарас пенен көрип, санасына тез жетип барып, онда беккем орналасатуғын әзелий усылда сүўретлей алыўы менен ертеңги күни жабық туратуғын дөретиўши. Себеби, шайыр дөретиўшилиги әййемги қәдириятлар менен суўғарылған тамырлары жүдә терең кеткен. Тўра Сулайман шығармаларында түнниң қушағында дүньяға келген бүгин ертеңги күнди қадағалайды. Сол себепли оларда миллеттиң үзликсиз өмир шынжыры, ийгиликли қәдириятлары сәўлеленген".
Сардор ТОЛЛИБОЕВ,
“Янги Ўзбекистон” хабаршысы
