Өзлигин излеген инсан ўатан тарийхына байланыслы барлық мағлыўматты үлкен қызығыўшылық пенен үйренеди. Биз де студентлик дәўиринде сабақлық, қолланбалардағы мағлыўматлар менен қанаатланбай, тарийхшы устазларымыз бенен пикир-таласатуғын едик. Себеби елимиз ғәрезсизлигиниң дәслепки жылларында баспасөз бетлеринде тарийхый излениўлерге байланыслы жаңа мағлыўматлар избе-из жәрияланып барылатуғын еди. Ақыллы заманласларымыз тарийхтың жаңа бетлеринен мысаллар келтиретуғын еди. Көпшилик мақалалар тарийхшы, шығыстаныўшы илимпаз, тарийх илимлериниң докторы, профессор, академик Бурибай Аҳмедовқа тийисли болар еди. Жигерли жигит-қызлар алымның ашшы ҳәм жанкүйерлик пенен суўғарылған пикир-усынысларынан сергек болып, әсте-ақырын уллы өтмишимиздиң сырлы шегараларына тереңирек нәзер салыўға умтылдық. Устазларымыздан да мине усындай қызғынлық, сергекликти талап ететуғын едик. Мәселен, 1993-жылдың февралында баспада ардақлы алымның "Искендердиң өшин Спитаменнен аламыз ба?" деген мақаласы жәрияланылады. Университеттиң мәжилислер залында усы мақала додаланыўы жүдә қызғын болып өтти. Бул мақаладағы "Биз ҳәзир де көп нәрсеге уқыплымыз. Мектепти қайта қурыўға да, тарийх ҳәм мәдений мийрасты өнимли үйрениўге де. Бирақ бундай ете алмаймыз. Мектептиң жағдайы елеге шекем жаман болып қалмақта, тарийх ҳәм мәдений мийрасты үйрениўде ақсап атырмыз. Солай екен, миллий мақтаныш пенен миллий мақтанышты оқымаған халық қай жерден алсын? Ҳәммеге шараят берип турып, буншелли артта қалыўымыздың себеби неде? Мениңше, буның себеби бир - тәртип, атап айтқанда, жумыс тәртиби бос. Өзимизди, тек өзимиз ушын мийнет етемиз, әўладты ойламаймыз. Және гейде мийнет өзине жараса сыйлықланбайды. Алдынғы ўақытларда инсан искерлиги кадрларды таңлаў, мийнетке жараса ҳақы төлеў ҳәм орынлаўды тексериў өлшемлери менен баҳаланатуғын еди. Итибар менен қараң, қандай жақсы принциплер. Тилекке қарсы, инсан искерлигин өлшеў ушын бирден-бир ҳадал норма болған бул принциплер барған сайын жоқ болып бармақта".
Шынында да биз көбинесе тек тарийхымыз ҳәм әдебиятымызға емес, ал басқа тараўларға да көбинесе өз мәпимизди ойлап ғана итибар қаратамыз. Келешек әўлад, миллет мәпи қашан биз ушын турмысымыздың бас өлшемине айланады?
"Тоқтаң, илимий жаңалықларыңыз бар ма?"
Усы жылдың октябрь айында академик Бурибай Аҳмедов туўылғанының 100 жыллығына бағышлап "Әмир Темур ҳәм темурийлер дәўири тарийхы мәселелери" атамасында илимий-әмелий конференция өткерилди.
Әнжуман залына кирип баратырып жолдасларымыз бенен академик Бурибай Аҳмедовтың илажлар ҳаққындағы сөзин еске алдық. Устаз "Әдетте есабатларға бағышланған илимий кеңеслерде, әсиресе, жоқарыдан бир басшы келип отырса, шығып сөйлейтуғын штатлы шығып сөйлеўшилер – тоты қуслар болады. Олар тийкарынан басшыларды көкке көтерип мақтаў, басқаларға ескертиў бериўди қәлейди. Бирақ, ҳеш ким "Тоқтаң, достым! Бул - илимий мәкеме, бул жерде ислейтуғын адамлардың қәдири илимий жумыс пенен - басып шығарылған китап пенен өлшенеди. Қәне, айтың, өзиңиз быйыл қандай илимий шығарманы басып шығардыңыз, қанша шәкирт таярладыңыз?" деп сорамайды. Ҳәзирги ўақытта халықаралық әнжуман бағдарламасы мине усы пикирди есапқа алып дүзилгенине гүўа болдық.
Конференцияда шығып сөйлегенлер - Халықаралық Әмир Темур жәмийетлик фондының баслығы, Өзбекстан халық жазыўшысы Муҳаммад Али, Илимлер академиясы Тарийх институтының директоры Азамат Зиё, Шығыстаныў университетиниң ректоры Гулчеҳра Рихсиева, академик Аҳмадали Асқаров, Бурибай Аҳмедовтың қызы Рано Аҳмедова, академик Дилором Юсупова, тарийх илимлериниң докторы, профессор Омонулло Буриев ҳәм басқалар илимпаздың инсаныйлық пазыйлетлери, илимге умтылыўы, ол ҳаққындағы қызықлы еске түсириўлери менен бөлисти.
- Устазымыз жүдә киши пейил инсан еди, - дейди тарийх илимлериниң докторы, профессор, академик Дилором Юсупова. - Екинши жер жүзилик урыста 11 жеринен жарақат алғанын биз - шәкиртлерине ҳеш қашан билдирмеген. Ўатан ушын пидайылықты өмириниң әҳмийетли өлшеми, тәбийий процесс деп билетуғын еди. Сол себепли, еле 18 жасқа толмастан ықтыярлылар қатарында фронтқа кеткен. Устазымыздың жүрегинде де машқала бар еди. Бирақ аўырыў тынышсызландырса да, тынымсыз ислеўине, мәртлигине ҳайран қалдық. Ол бир мәртебе де жақсы ислеўи ушын шараят жаратып бериңлер, деп айтпады. Ол шәкиртлерине меҳирли болыў менен бирге жүдә қатты қол еди. Алдымызға қойылған мақсет жолында қатаң излениўимизди талап ететуғын еди.
Жалынлы жүрек жигит урыстан қайтып келгенде, илимге қаншелли ашық болмасын, ерте жетим қалған төрт перзентин тәрбиялап атырған анасын таслап кетиўге көзи қыймады. Инилерин аяққа турғызыў ушын анасына жәрдемлеседи.
- Сизиң шығыстаныўшы болыўыңызға ким себепши болған, деп көп сораймыз, - дейди сиясий илимлер докторы, профессор Бахтиёр Омон. Устаз анасына қарап жумыс ислеп жүрген ўақытларында жалғыз жасайтуғын Сабырхожа эшанбува деген туўысқанының үйине тез-тез барып турған. Сабырхожа жақсы китапханасы бар, зиялы инсан болған. Жас Бурибай китапханадағы китаплар арасынан қалың китапты таңлап алып, "Бул қандай китап?" деп сорайды. "Э, балам, китап таңлаўды билер екенсиз, бул китап Мирханд деген белгили тарийхшы алымның "Равзат ус-сафо" деген бийбаҳа шығармасы", дейди Сабырхожа. Бурибай бул китапты оқыў ушын туўысқанынан араб әлипбесин ҳәм парсы тилин үйренеди. Усы ўақыя себепли шығыстаныўшы болыўға қатаң қарар етеди. Армияда шала қалған "рус тил билими"н де беккемлейди. Сол себепли устаздың сөзлиги жүдә бай еди. Илимий китапларын оқысаңыз да, көркем шығармаларын оқысаңыз да автордың жазғанына тәсийин қаласыз.
Тарийхшылардың жазыўшысы, жазыўшылардың алымы еди
1995-жылы алымның "Әмир Темур" тарийхый романы халқымыз дыққатына усынылды. Оқыўшылар оны жүдә сүйип оқыды ҳәм бул шығарма жүдә белгили болды. Автор Өзбекстан Жазыўшылар аўқамының ағзалығына қабыл етилди. Солай етип Жазыўшылар аўқамы тарийхында биринши мәрте тарийхшы илимпазға аўқам ағзасы гүўалығы берилди.
- Устазымыз тарийхшылардың жазыўшысы, жазыўшылардың алымы еди, - дейди академик Неъматулла Иброҳимов. - Соның ушын, тарийхымызды ғалаба ен жайдырыўдағы хызмети үлкен болған. Мәселен, "Мырза Улығбек" эссеин сол дәўирде басқа жазыўшы-шайырлар жаза алмас еди. Себеби, оларда тийкарлы дерек болмаған. Илимпаз болса керекли дереклерди билген, оқыған ҳәм исеним пайда еткен. Шарафиддин Али Яздий ҳәм Шамий шығармалары менен танысып, минемен деген жазыўшылардан қалыспайтуғын потенциалы менен көркем шығарма жаза алған. Әсиресе, Мырза Улығбек обсерваториясы ҳаққында сол ўақытта дерлик мағлыўмат болмағаны себепли бул эссе де дәбдебеге айланып кеткен. Бурибай Ахмедовтың өзгеше салмағы бар еди. Соның ушын, биз оннан жүдә қорқатуғын едик. Устаздың аты өзинен алдында жүрген, десем қәтелеспеген боламан. Себеби, ол ҳақыйқый зыялы, илимпаз қалай жасаўы, мийнет етиўи ҳәм излениўи керек екенлиги ҳаққында сөзи менен бирге ис-ҳәрекети, әмелий жумысы менен бизге үлги болған. Ҳәттеки ашыўы келген ўақытта да устаздың көзлеринен балалар сыяқлы пәк жүреги, таза илимпазлығы, шын жүреклиги балқып туратуғын еди. Қандайда бир қәбилетли студентти сезип қалса, жүдә қуўанып кететуғын еди, сол студентти қуры бос қоймай, тапсырма ҳәм ўазыйпалар менен қатты ислеўге мәжбүр ететуғын еди.
Бурибай Аҳмедов дүнья таныған ҳәм тән алған шығыстаныўшы, дерек таныўшы илимпаз еди. Қант кеселлиги азап берсе де, қартайғанында да өзбек мәмлекетшилиги тарийхына тийисли қолжазбаларды изертлеўден ҳеш тоқтамады. Академик киши бир илимий изертлеў институтына жетерли жүкти өз мойнына алды. Ғәрезсизлик жылларында дерлик 200 баспа табақлы, анығырақ етип айтқанда, 3200 бетлик 7 китапты баспадан шығартты. Ол Әмир Темур дәўириниң терең билимданы еди. Илимпаз "Өзбеклердиң келип шығыў тарийхынан", "Көшпели өзбеклер тарийхынан", "Хандамир", "Баҳр ул-асрор," "Балх тарийхы", " XV–XVIII әсирлер Орта Азия тарийхый-географиялық әдебияты", "Мырза Улығбек", "Өзбекстан халықлары тарийхы дереклери" сыяқлы китапларды жазған, және онлаған классик шығармаларды өзбек тилине аўдарған. Бул китаплар тарийхымыздың жазылмаған бетлерине бағышланғаны менен итибарға ылайық.
Әдиллик ушын гүрес өмириниң тийкарғы өлшеми еди
Уллы сәркарда Әмир Темурдың 660 жыллық юбилейи 1996-жылы халықаралық көлемде кең белгиленди. Бурибай Аҳмедовтың "Уллы Әмир Темур" атлы тарийхый романы, бир неше альбом-китабы өзбек, рус, инглис тиллеринде реңли нағысларда басып шығарылады. Парижде ЮНЕСКО басламасы менен өткерилген илимий әнжуманда Бурибай Аҳмедов мазмунлы баянатлары менен қатнасып, дүнья илимпазларының тән алыўына ериседи. Усы тәризде өзбек илимпазының абырайы көплеген еллерге тарқалады. Әнжуман қәтнасыўшылары талантлы илимпаздың қәлемине тийисли еки жүзден аслам мақала өзиниң салмағы, көтерилген машқалалардың әҳмийетлилиги, илимий айланысқа киргизилген абырайлы қолжазба дереклер илимий баҳасы жағынан оғада әҳмийетли екенин атап өтеди. Ҳәтте бул мақалалардың көпшилиги сырт ел баспасөзинде де басып шығарылған.
- Бирақ, әкемниң қаншадан-қанша қолжазбалары жазыў столы үстинде қалып кетти, - дейди илимпаздың баласы Музаффар Аҳмедов. - Оларды көздиң қарашығындай абайлап сақлап киятырмыз. Мүмкин, Шығыс дерек таныўшылығына байланыслы шығармалар тезирек басып шығылып, жас илимпазлардың изертлеўине дерек ўазыйпасын атқарса... Белгили илимпаз шаңарағында туўылып камалға келгенимнен бахтиярман. Үйимизде халық ҳүрметине ийе көплеген көркем өнер ғайраткерлери, илимпазлар, жазыўшылар мийман болған. Ата-анам маған ҳәр тәреплеме үлги көрсеткен. Олар бес перзентин ана ўатанға садық, меҳир-муҳаббатлы етип тәрбиялаўға умтылды. Қайсы жерге бармайын, ата-анама мүнәсип перзент сыпатында жумыс алып барыўға, адамлар менен қатнас жасаўға умтыламан. Әкем қатаң ерк-ықрарлы, жүреги күшли, мәрт адам еди. "Қорықсаң, тек Жаратқаннан қорық, қулынан емес", деп көп айтқан еди. Әдиллик ушын гүрести өмириниң тийкарғы өлшеми деп билетуғын еди.
"Келип шығыўын билмейтуғын миллеттиң келешеги жоқ"
Бурынғы дүзим дәўиринде тарийхшылар Әмир Темур ҳәм темурийлер дәўири ҳаққында аўыз ашыўдан қорқып қалған еди. 1990-жыллардағы ояныў дәўиринде саҳибқыран жумысы қайта қолға алынды. Бурибай Аҳмедов Әмир Темур, Маўараўннахр темасы бойынша бирден-бир қәниге болғаны ушын бул өзгерислер ҳәм имканиятлардан дәрек беретуғын жаңа пәрман ҳәм қарарларды оғада қуўаныш пенен күтип алады. Илимпаз шөлкемлестириўшилик ҳәм илимий жумысларға жең түрип кирисип кетеди. Әмир Темур атындағы қорға басшылық етип, шәкиртлерин де бул қутлы процесске тартады.
- Бурибай Аҳмедовта миллет сүйиўшилик руўхы жүдә күшли еди, - дейди академик Неъматулла Иброҳимов. 1950-жыллары өзбек халқының келип шығыўы әҳмийетли тема болған ҳәм бул бойынша көплеген дөгереклерде тартыслар күшейген еди. Әне сол ўақытта илимпаз Санкт-Петербургта өзбек халқының этногези ҳаққындағы диссертацияны табыслы жақлады. Оның қәлеми, редакторлаўы жүдә күшли болғаны себепли минемен деген сыншылар да алымға қарсы сөз айтыўға батына алмаған. Халқымыздың келип шығыўы бойынша ҳәр бир изертлеўши Бурибай Аҳмедов сыяқлы көп изленген. Устаз бенен сәўбетлескенимизде "Мениң бирден-бир әрманым өзбек халқының тарийхын қалыс жаратыў болған. Устаз сол дәўирге толық түсиник ҳәм түсиндирме берип, былай деп жазған еди: "Ҳәр қандай миллет өзиниң келип шығыўын, ким екенлигин, түп тамырын билмесе, ол мәмлекеттиң де, миллеттиң де келешеги жоқ". Бул сөзлер бизлерге - шәкиртлерге мәңги сүрен сыяқлы айтылған. Себеби, ўақыт өткен сайын бул сөзлердиң баҳасы артып бара береди.
"Халқыма пидайы перзент ҳәм шын доспан"
Өзбекстан радиосы архивинде бир сәўбет еле сақланып келмекте. Онда академик Бурибай Аҳмедов "Егер ғәрезсизлигимиз жигирма жыл алдын келгенде еди, тарийхымызға байланыслы 5 емес, 50 китап жазған болар едим", дейди. Алымның бул мәртлиги, меҳир-муҳаббатының тамыры неде екен, деп көп ойладым ҳәм усы радио сәўбеттиң басында академик айтқан бир гүрриң дыққатымды тартты.
…1928-жылдан колхозластырыў ҳәрекети басланды. Устаздың әкеси Аҳмедхан да колхозға ағза болды. Бир күни оның қара мийнеттен зеригип жанынан тойып жүргенин, бундай биймәни нәрселерди баслағанларды сөккенин айғақшырлар еситип қалады. Буннан кейин 1937-жыл 28-ноябрьде Аҳмедхан ата қамаққа алынады. Артында ҳаялы ҳәм 4 перзенти жылап қалады. 13 жасар Бурибайдың күнлери машақатлы мийнетке, қайғылы күнлерге қалады. Мектепте де ол "халық душпанының баласы" деп жеккелетип қойылады. 1942-жылы бундай азаплардан шаршаған жигит 18 жасқа толмаса да, ықтыярлылар қатарында болып фронтқа атланады. Сонда ар-намысы күшли өзбек жигити өзине-өзи сөз береди: "Мен өз халқыма пидайы ул ҳәм шын дос екенимди, әлбетте, дәлиллеймен".
Аўа, академик Бурибай Аҳмедов тек ғана өз шаңарағының емес, ал пүткил өзбек халқының даңқы ҳәм абырайын, тарийхын тиклеген мәрт ул, пидайы перзент екенин дәлилледи. Оның мәртлиги, күш-ғайраты ҳәм жоқары билими себепли халқымыздың әсирлер толқынында изсиз жоғалған тарийхый әдиллиги тикленди. Соның ушын, ҳәзирги күнлерде академик Бурибай Аҳмедов феномени миллий өзлигимиз, дүньяны ләрзеге келтирген саҳибқыран даңқына қәдиримиз, ески ҳәм классикалық руўхымыз сыяқлы жоқары өлшемлерде ҳүрметленбекте.
Мухтасар ТОЖИМАМАТОВА,
“Янги Ўзбекистон” хабаршысы
