Ҳукумат, шунингдек, “Инвестициялар ва инвестиция фаолияти тўғрисида”ги қонун ва инвесторларнинг давлат билан ўзаро муносабатларини тартибга солувчи бошқа ҳужжатларни қабул қилиш, солиқ юкини камайтириш, айрим товарлардан фойдаланишни эркинлаштириш, йирик давлат мулки объектларини хусусийлаштиришни йўлга қўйиш орқали қонунчиликни модернизация қилди.
Масалан, 2017—2022 йилларда хитойлик инвесторлар Ўзбекистонга изчил қизиқиш билдириб, қишлоқ, қурилиш, сув хўжалиги, энергетика, тўқимачилик, машинасозлик, транспорт каби соҳаларга катта сармоя киритди.
Бу даврда Хитойдан жами сармоя тахминан 11 миллиард долларни ташкил этди. Эътиборлиси, бу маблағнинг салмоқли қисми, хусусан, 2,2 миллиард доллари 2022 йилда ўзлаштирилди.
Айни пайтда Ўзбекистонда Хитой сармояси иштирокида фаолият юритаётган 2 141 та корхона мавжуд бўлиб, улардан 275 таси 2022 йилда ташкил этилган. Улар орасида Huawei, ZTE, Wenzhou Jinsheng Trading, Peng Sheng QK, Sinotruk, HengBang Textile Central Asiaкабилар энг кўзга кўринганларидир.
Прогрессив ислоҳотлар маркази хитойлик инвесторларнинг Ўзбекистондаги сармоявий муҳит ҳақидаги тасаввурлари бўйича тадқиқот ўтказди. Таъкидлаш жоизки, Хитойнинг капитал қўйилмалари Ўзбекистонга йўналтирилган жами хорижий инвестиция ва кредитларнинг салмоқли 24,5 фоизини ташкил этади (2023 йил январь — сентябрь).
Хитойликлар кенг қамровли фойдаланадиган WenJuan.com ва WeChat онлайн платформаларида 2023 йил август — октябрь ойларида Хитой тилида сўров ўтказилган. Унда Ўзбекистонда фаолият юритадиган 48 нафар инвестор иштирок этди. Ёш тақсимоти қуйидагича: 18-25 ёш — 15%, 26-35 ёш — 16%, 36-45 ёш — 27%, 46-55 ёш — 15%, 55 ёшдан катта — 27%. Сўров иштирокчиларнинг 60 фоизини эркаклар ташкил этган.
Тадқиқот сармоядорларни биринчи навбатда Ўзбекистоннинг йирик табиий ресурслари, ижтимоий-иқтисодий ислоҳотлари, сиёсий барқарорлиги ва Хитойга географик жиҳатдан яқинлиги ўзига жалб этиши аниқланган.
Биринчидан, Ўзбекистоннинг кенг ресурс салоҳияти катта аҳамиятга эга. Респондентларнинг қарийб 29 фоизи мамлакатнинг бой табиий ресурслари ва арзон ишчи кучи инвестицияларнинг асосий мотиватори эканлигини таъкидлаган.
Тармоқлар бўйича инвестициялар тақсимоти қуйидагича: қурилиш —51%, ишлаб чиқариш — 36%, қишлоқ хўжалиги ва озиқ-овқат саноати — 32%, АКТ — 21%, туризм — 17%, энергетика ва тоғ-кон саноати — 17%. Шуниси эътиборга лойиқки, инвесторларнинг 47 фоизи уч ёки ундан ортиқ соҳага сармоя киритган, 17 фоизи эса иккита соҳага инвестиция қилган.
Иккинчидан, давлатнинг сиёсати (23%) ва мамлакатдаги янги инвестицияларга имкониятлар ўсиши (20%) ҳам Ўзбекистонга сармоя киритиш учун муҳим сабаблар бўлган. Респондентларнинг катта қисми (84%) 2016 йилдан кейин инвестиция киритишни бошлаган.
Инвесторларнинг 42 фоизида хорижий инвесторларнинг қонуний манфаатларини ҳимоя қилувчи қонунчилик сифати қониқиш даражаси юқорилиги таъкидланган (24% нейтрал, 34% эса норозилигини билдирган).
Учинчидан, Ўзбекистоннинг Хитойга яқинлиги инвесторларнинг 20 фоизи учун асосий омил ҳисобланади. Визасиз режим ва мамлакат очиқлиги бу афзалликни янада оширади. Қизиғи шундаки, инвесторларнинг атиги 28 фоизи Ўзбекистонда доимий истиқомат қилади, 66 фоизи ўз бизнесини Хитойдан бошқаради, 6 фоизи эса Ўзбекистонга ташриф буюрмаган.
Тўртинчидан, молиялаштириш воситаларининг мавжудлиги ва маҳаллий тадбиркорларнинг ҳамкорликка тайёрлиги ҳам Хитой сармоясини жалб этишга ёрдам берди. Хитойлик тадбиркорлар учун асосий инвестиция усуллари банк кредитлари (28%) бўлган. Бундан ташқари, респондентларнинг 23 фоизи маҳаллий тадбиркорлар билан ҳамкорлик эвазига Ўзбекистонда бизнес очганини маълум қилган. Яна 23 фоиз инвесторлар венчур капитални жалб этган. Респондентларнинг 11 фоизи ўз жамғармаларидан фойдаланишга қарор қилган.
Инвестициялар ҳажми бўйича тақсимот қуйидагича: 4 % — 500 минг доллар атрофида инвестиция киритилган; 19 % — 1 миллион доллар атрофида; 32 % — 3 миллион доллар атрофида; 30 % — 5 миллион доллар атрофида; ва 15 % — 10 миллион доллар ёки ундан кўп сармоя киритган.
Шу билан бирга, инвесторлар Хитойдан Ўзбекистонга сармоя киритишига тўсқинлик қилаётган бир қанча тўсиқларни санаб ўтган.
Биринчидан, ривожланмаган инфратузилма. Респондентларнинг ярмидан ортиғи (54%) инфратузилма (энергия, интернет, транспорт ва ҳ.к.) етарли эмаслиги сабабли қийинчиликларга дуч келганини қайд этган. Масалан, Ookla маълумотларига кўра, Ўзбекистон 2023 йил ноябрь ойида кенг полосали Интернет тезлиги бўйича 181 давлат орасида 90-ўринни, мобил интернет тезлиги бўйича эса 99-ўринни эгаллаган.
Иккинчидан, маданий ва лингвистик фарқлар, шунингдек, менталитетдаги фарқлар. Инвесторларнинг 46 фоиздан ортиғи Хитойдан маданий, тил ва менталитет фарқлари туфайли маҳаллий шароитга мослашишни қийин деб топган. Шундай сабаб, инвесторларнинг 72 фоиздан ортиғи ўз бизнесларини хориждан бошқаради.
Учинчидан, юзага келаётган қийинчиликларни бартараф этишда давлат идоралари томонидан етарлича ёрдам берилмаслиги. Респондентларнинг атиги 24 фоизи маҳаллий ҳокимият томонидан қўллаб-қувватланаётганидан қониқиш ҳосил қилган, 54 фоизи эса қийинчиликларга дуч келган. Бюрократик муаммолар, жумладан, валюта конвертацияси (33%), солиқ хавфи (33%) ва даромадларни олиб чиқиш (28%) билан боғлиқ муаммолар жиддий тўсиқлар сифатида қайд этилди.
Бундан ташқари, юридик масалаларга дуч келганда инвесторларнинг 35 фоизи давлат идораларига мурожаат қилишини, 20 фоизи эса адвокатлардан ёрдам сўрашни таъкидлаган.
Тўртинчидан, ишчи кучининг малакаси камлиги. Инвесторларнинг 30 фоизи ишчи кучининг малакаси етарли эмаслиги сабабли қийинчиликларга дуч келиши қайд этилган. Маҳаллий ишчиларнинг малакасидан қониқиш даражаси паст дея 27 % респондент таъкидлаган, 32 фоизи эса ишчилар малакасидан қониқмаган.
Бешинчидан, хорижий тиллардаги маълумотларнинг етишмаслиги. Инвесторларнинг 30 фоизи тил тўсиғи ва хитой ёки инглиз тилларида маълумот йўқлигини тўсиқ сифатида қайд этган. Шу сабаб, 76 % инвесторлар Ўзбекистонда тадбиркорлик муҳитини яхшилашга қаратилган ислоҳотлардан бехабарлигини билдирган.
Умумий қониқиш даражаси бўйича Ўзбекистондаги инвестиция муҳитидан инвесторларнинг атиги 23 фоизи қониқиш ҳосил қилган бўлса, 47 фоизи норози (30 фоизи нейтрал). Тадбиркорлик фаолияти тўғрисидаги қонун ҳужжатларининг шаффофлиги ва равшанлиги юзасидан 33 фоизи қаноатланган, яна 33 фоизи қонунларни тушунишда қийинчиликларга дуч келишини таъкидлаган.
Қизиғи шундаки, экологик ҳуқуқбузарликлар хитойлик инвесторларни ташвишга солмайди. Сўров иштирокчиларининг 87 фоизи атроф-муҳитга оид қонунлар ва чекловлар уларнинг фаолиятига таъсир қилмаслигини қайд этган.
Хитой сармоясининг Ўзбекистонга кириб келишига тўсқинлик қилаётган аниқланган камчиликлар асосида сармоявий муҳитни яхшилаш ва хорижий инвестицияларни кўпроқ жалб этиш бўйича бир қатор тавсиялар бериш мумкин:
Тильдан фойдаланиш имконияти. Ҳукумат бутун дунё бўйлаб барча инвесторларга кенг қамровли маълумот бериш учун хорижий тилларда, айниқса инглиз тилида кўпроқ контентни тақдим этиши керак. Бунга муҳим қонун ва қоидаларни инглиз тилига таржима қилиш киради. Бу орқали потенциал инвесторларнинг Ўзбекистондаги сармоявий муҳит ва қонунчилик базаси ҳақида аниқ тушунчага эга бўлишини таъминлаш мумкин.
Инвестор ўртасида сўровлар. Ўзбекистондаги инвесторлар ўртасида мунтазам сўровлар ўтказилиши керак. Ушбу сўровлар мамлакатдаги бизнес муҳитини тўғри баҳолаш учун 95 % ишонч даражасини таъминлашга қаратилган бўлиши керак. Бундай сўровлар инвесторлар дуч келадиган муаммолар ҳақида қимматли тушунчалар бериши ва ҳукуматга ушбу муаммоларни ҳал қилиш учун самарали стратегияларни шакллантиришга ёрдам беради.
Экологик барқарорлик. Хитойлик сармоядорларнинг 87 фоизи экологик муаммоларни жиддий ташвиш деб билмаслигига қарамай, ҳукумат экологик барқарорликни таъминлаш учун фаол чоралар кўриши керак. Бу атроф-муҳитни муҳофаза қилиш бўйича қатъий қоидаларни жорий этиш, қайта тикланадиган энергиядан фойдаланишни рағбатлантириш ва корхоналарни барқарор амалиётларни қўллашни рағбатлантиришни ўз ичига олиши мумкин. Бу орқали у ўз табиий ресурсларининг узоқ муддатли ҳаётийлигини таъминлаши ва иқлим ўзгаришига қарши кураш бўйича глобал саъй-ҳаракатларга ҳисса қўшади.
Прогрессив ислоҳотлар маркази.
