Ушбу ҳодиса нафақат санъат ва илм-фан гуллаб-яшнаши, ҳайратланарли меъморчилик дурдоналари ва нафис шеърият замони, балки мустаҳкам ҳуқуқ пойдеворига асосланган доно давлат қурилиши даври эди. Ҳар бир юлдуз ўзига хос нур таратгани каби темурийлар даври ҳам дунёга давлат ва ҳуқуқ ривожига беқиёс ҳисса қўшган буюк шахслар галактикасини кўрсатди.
Қудратли салтанат асосчиси Aмир Темур нафақат саркарда, балки қонун ижодкори ҳам эди. У ўрнатган ҳуқуқ ўлкада тартиб ва барқарорликни таъминлади. Шоҳ ва шоир Мирзо Бобур ўзга юртда темурийлар анъаналарини янги шароитга мослаштирди. Инсонпарварлик овози, ғоялари ҳуқуқий тафаккурда ўз ифодасини топган Aлишер Навоий жамиятнинг маданий-маънавий ҳаёти ривожига катта ҳисса қўшди. Олим ва ҳукмдор Мирзо Улуғбек илм-фан ҳамда таълим равнақижа қонуннинг аҳамиятини очиб берди.
Ушбу сиймоларнинг ҳар бири ўз даврида ўзгача порлади. Улар ўз даврида ёниб сўнган юлдузлар эмас, балки ҳамон бизни ҳақиқат ва адолат излашга ундовчи юлдузлар туркумини яратди.
Aмир Темур: пўлат эрк ва қонуннинг ипак иплари
“Қонун давлатнинг асосидир. Ким уни бузса, унинг мавжудлиги асосини ҳам бузиб юборади” (Aмир Темур).
Aмир Темур салтанатини нафақат моҳир темирчи каби қиличнинг қирраси, балки ипак каби қонунларнинг иплари билан ҳам мустаҳкамлади. Унинг “Тузуклар”и давлатнинг тамалига айланди. Қатъият мослашувчанлик билан уйғун тарзда давлат ҳудудида тартиб-интизом устуворлигини таъминлади.
Амир Темур “Тузуклар”ида давлатни идора қилиш тадбирлари, кенгашлар, вазирлар ва амирларни жой-жойига қўйиш, сипоҳ ва бошқалар хусусида алоҳида тўхталиб ўтган. У ҳамма нарсага ўта муҳим масала сифатида қараган.
Соҳибқирон яратган қонунлар ҳаётнинг барча жабҳасини қамраб олди: қўшин темир интизомга бўйсунди, маъмурият аниқ ва хатосиз ишлади, қонун ҳимоясида савдо ривожланди, суд ишлари адолатни таъминлади. Ушбу қонунлар халқ тинчлиги ва фаровонлигини ҳимоя қилувчи кўринмас посбонлар каби эди.
Улуғ саркарда адолатга интилди. Фуқароларининг ҳуқуқларини ҳимоя қилди, мансабдор шахслар ва ҳарбийларнинг ўзбошимчалигини чеклади, ҳокимиятни суиистеъмол қилишнинг олдини олди. Шундай қилиб, ҳуқуқ Темур қудратини мустаҳкамлаш, фуқаролар ўртасида ҳурмат ва ишонч уйғотишнинг кучли қуролига айланди. Соҳибқирон кучли ва барқарор давлат барпо этишни олий мақсади этиб белгилади. Унинг учун қонун фақат назорат воситаси эмас, балки идеалга — ҳокимият ва адолат ёнма-ён юрадиган давлатга эришиш йўли эди.
Қисқаси, Темур “Тузуклар”и ҳуқуқнинг давлат қурилишида куч ва адолатни уйғунлаштирувчи, жамиятда тотувлик яратувчи восита бўла олишига ёрқин мисолдир.
Мирзо Бобур: қалам, қилич ва қонун
“Қонун қилич кабидир. Уни эҳтиёткорлик билан ишлатиш керак. Чунки у яхшилик ҳам, зарар ҳам келтириши мумкин”(Мирзо Бобур).
Aмир Темур меросхўри Мирзо Бобур нафақат назм гулларини, балки қонун боғини ҳам авайлаб, унга ғамхўрлик қилувчи боғбон каби эди. Унинг қўлида қалам ва қилич уйғунлашиб, ижод даҳоси ва ҳуқуқий ишонч кўзгусига айланган асарлар яралди.
“Бобурнома” унинг ҳаёти ва фаолияти ҳақида ҳикоя қилиш баробарида ўша даврдаги ҳуқуқий маданиятни ҳам очиб беради. Ҳар бир сатр худди кўзгудек аждодларимиздан мерос адолат фалсафасини акс эттиради. Унда Бобур аждодлардан мерос қолган ҳуқуқий анъаналарни ўз олдида турган янги шароит ва вазифаларга қандай мослаб, ривожлантирганини баён қилади.
Ўзга юртда темурийлар салтанатига асос солганида Бобур олдида жуда қийин вазифа турган эди: турли маданият ва анъаналарга бой янги мамлакатда темурий қонунларини қандай қўллаш керак? Ҳиндистон мураккаб нақш каби эҳтиёткорлик билан ёндашиш ва мослашишни талаб қиларди. Шоҳ ва шоир тажрибали мусаввир каби қўлига мўйқалам олиб, эски қонунларга янги чизиқлар чиза бошлади. У адолат ва тенгликнинг асосий тамойилларини сақлаб қолди, лекин уларга маҳаллий рангдаги сояларни қўшиб, қонунларни янги одамларга яқинроқ ва тушунарли қилди.
Шундай қилиб, Ҳиндистонда темурийлар салтанати гуллаб-яшнади, мамлакат бирлик ва аҳиллик намунасига айланди. Бобур ҳуқуқ нафақат жиноятчиларни жазоловчи қилич, балки турли халқларни бир-бирига боғловчи ип эканини исботлади.
Aлишер Навоий: инсонпарварликдан илҳомланган қонун сўзи
“Aдолат ҳақиқат излаган ҳар бир кишининг йўлини ёритувчи қуёшдир” (Aлишер Навоий).
Aлишер Навоий ўз даврининг виждони, адолат ва инсонпарварлик ғоялари билан ҳамоҳанг янграган овоз эди. Унинг сўзлари қанот каби ҳуқуқий нормаларни янги чўққиларга кўтарди, инсонийлик, меҳр-оқибат нурига тўлдирди.
Хондамирнинг ёзишича, “Катта қудрат эгаси бўлган соҳибқирон (Ҳусайн Бойқаро)дан ўзига нисбатан бўлган иноят ва меҳрибончиликларнинг кундан-кунга ортиб бораётганини кўрганида хилват бир жойга борар, бошяланг бўлиб, муборак бошининг тепасидан бироз тупроқ сочар ва нафис танасига қарата бундай дерди: “Бу дунёдаги юқори мансаб ва мартабалар ҳеч қандай куч ва эътиборга эга эмас. Ҳеч қачон бу мансаб ва мартабаларга етишганингдан манманлик ва кибрга берилиб кетмагин. Ўзингни йўлдаги бир тупроқ билиб, имкони борича фақирлар ва мискинларнинг эҳтиёжларини қондириш ва уларга ёрдам беришга ҳаракат қилгин”.
Навоийнинг инсонийлик, адолат ҳақидаги ғоялари асарларининг ҳар бир сатрига сингиб кетган. Унинг шеърияти соф манба каби ҳуқуқ соҳасини суғорди. Уларга янгича ҳаёт ва мазмун бағишлади. Шеърларида келиб чиқиши ва жамиятдаги мавқеидан қатъи назар, ҳар бир инсоннинг қадр-қимматини ҳурмат қилишга, меҳр-мурувватга даъватлар янграйди. Ушбу ғояларнинг акс-садоси секин-аста ҳуқуқий тамойилларнинг бир қисмига айланиб, инсонпарвар ва адолатли ҳуқуқий тизим асосини ташкил этди.
Навоийнинг ҳуқуқий маданиятни юксалтиришга қўшган ҳиссаси ҳақидаги мақтовни ортиқча баҳо деб бўлмайди. Унинг чуқур ахлоқий мазмунга бой асарлари нафақат эстетик завқ, балки эзгулик ва адолат тамойиллари асосида жамият қуришга интилганлар учун ҳам йўлкўрсаткич бўлиб хизмат қилди. У кишиларда жамият олдидаги масъулият туйғуси ҳақида сўз очиб, қонун нафақат ҳокимият, балки жамиятнинг барча аъзолари манфаати учун хизмат қилиши кераклигини баён қилди.
Шундай қилиб, Aлишер Навоий оддий шоир эмас, балки ҳуқуқий маданият тупроғига сўзи уруғдек сепилган мутафаккирга айланди ва унинг ижоди бугун ҳам ўз мевасини бериб келмоқда.
Мирзо Улуғбек: ҳуқуқ ва фан юлдузлари
“Илм дунёни билишга олиб борадиган ёруғлик, қонун тўғри йўлга бошлайдиган компасдир”(Мирзо Улуғбек).
Ҳукмдор ва файласуф Мирзо Улуғбек қонунни шунчаки бошқарув воситаси эмас, балки билимнинг чексиз уфқларини очиб берувчи имконият деб билган. Унинг учун юлдузлар билан қопланган фалак инсон билимининг чексиз чуқурлиги рамзи эди. Унга фақат доно қонунлар асосида эришиш мумкин эди.
Унинг қонунлари олис юлдузлар нуридек ўлкадаги олим ва тадқиқотчилар йўлини ёритди. Ушбу қонунлар ҳимоясида олимлар таъқиб ва чекловлардан қўрқмай, тадқиқот олиб боришлари мумкин эди. Улуғбек унумдор тупроқда илдиз отган дарахт каби илм-фаннинг ўсиши ва ривожланиши учун шароит яратди.
Улуғбекнинг ҳуқуқий актлари нафақат фикр эркинлигини, балки илмий лойиҳаларни моддий қўллаб-қувватлашни ҳам кафолатлаган. Унинг Самарқанддаги машҳур расадхонаси ўша давр даҳоларини жалб қиладиган марказга айланди. Бу ерда — қонун ҳимоясида олимлар кузатиш ва ҳисоб-китобларини олиб бориши, коинот сирларини очиб бериши мумкин эди.
Бироқ Улуғбек фожиаси ҳокимият, қонун ва илм-фан ўртасидаги мувозанат нақадар мўрт бўлишини эслатиб туради. Унинг ўлими ҳатто энг маърифатли ҳукмдор ҳам тушунмовчилик ва қаршиликка дуч келиши мумкинлигини кўрсатди. Aммо аллома мероси фикр ва илмий изланиш эркинлигини ҳимоя қилиш муҳимлигини ифодалайди.
Шундай қилиб, Улуғбек авлодлар хотирасида нафақат ҳукмдор, балки қонунлари инсониятга янги билим уфқларини очишга хизмат қилган илм-фан ҳимоячиси сифатида ҳам сақланиб қолди.
Ҳокимият, қонун ва гўзаллик симфонияси: замонамиз учун сабоқлар
Темурийлар даври куч, ҳуқуқ ва маданият уйғунлигидаги симфонияни яратган давр бўлиб, унинг оҳанги асрлар оша бизгача етиб келмоқда. Ўша даврдаги давлат ва ҳуқуқ тизими қонун кучи ҳамда маданият тараққиёти ўртасидаги мутаносибликнинг аҳамиятини чуқур англаш асосида қурилган.
Донолик ва фаросат эгаси бўлган ҳукмдор қонунда нафақат бошқарув, балки маданиятни қўллаб-қувватлаш ва ривожлантириш воситасини ҳам кўрди. Ўша даврда яратилган ҳуқуқий меъёрлар тартиб ва барқарорликни таъминлабгина қолмай, санъат, фан ва таълимнинг гуллаб-яшнашига ҳам хизмат қилди. Маданият, ўз навбатида, ҳуқуқ тизимини бойитиб, унга инсонпарварлик ва маънавий қадриятларни киритди.
Замонавий давлат бошқаруви учун темурийлар мероси ҳамон долзарблигича қолмоқда. Қонун кучи ва маданият тараққиёти ўртасидаги мутаносиблик масаласи ўз аҳамиятини йўқотмаган. Кучли ва адолатли ҳуқуқий тизим маданият гуллаб-яшнаши, илм-фан ва санъат равнақ топиши учун шароит яратишга ёрдам бериши керак. Фақат шундай симбиозда жамиятнинг ҳақиқий тараққиёти ва фаровонлигига эришиш мумкин.
Келажак йўлини ёритувчи мерос
Темурийлар мероси ёруғ машъала каби авлоддан авлодга ўтиб, келажак сари йўлни ёритиб келмоқда. Aсрлар муқаддам ёнган ушбу машъала ўчмас аланга бўлиб, қалбларимизни, онгимизни илитмоқда. Унинг нури қонун ва маданият зиёси, бир-бири билан чамбарчас боғлиқ ҳолда бизни тараққиёт ва ҳамжиҳатликка етаклайди.
Марказий Осиёдаги Иккинчи Ренессанс нафақат минтақа тарихида, балки жаҳон маданиятида чуқур из қолдирди. Бу давлатнинг қудрати ҳарбий қудрат билан бирга ҳуқуқ ва маданият қадрини кўра оладиган ҳукмдорларнинг донолигида эканини кўрсатди.
Бугун юлдузларда ўтмишнинг буюк сиймолари – Aмир Темур, Мирзо Бобур, Aлишер Навоий ва Мирзо Улуғбек намоён бўлади. Улар мероси бизни илҳомлантиришда давом этиб, тараққиёт йўли куч, адолат ва нафосат уйғунлиги асосида эканини эслатиб туради. Бизни янги марралар ва кашфиётлар сари етакловчи ушбу нур ҳеч қачон сўнмасин.
Адолат, инсонпарварлик, билимга интилиш тамойиллари янги Ўзбекистоннинг замонавий тараққиёти асосини ташкил этади ва Учинчи Ренессанс йўлида етакчи юлдуздир.
Бугун Ўзбекистонда ҳуқуқий давлат ва халқаро ҳуқуқ нормаларига таяниб, демократик институтларни мустаҳкамлаш, инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, гендер тенглик ва фуқаролик жамиятини ривожлантиришга қаратилган ислоҳотлар фаол давом эттирилмоқда. Очиқлик, инновациялар ва халқаро ҳамкорликка содиқлик ушбу янги Уйғониш даврининг асосий элементларидир. Таълим, илм-фан ва технологияни ривожлантириш, бунёдкорлик ва маданий ранг-барангликни қўллаб-қувватлаш – мақсадларимизга эришиш ва фаровон келажак қуриш муҳим замин.
Темурийлар мероси аждодларимиз эришган юксак марраларни эслатувчи, янги марраларга чорловчи жонли илҳом манбаи. Айниқса, бу мероснинг ёшлар тарбиясида муҳим рол ўйнаши ва унинг аҳамияти беқиёсдир. Марказий Осиёнинг “Иккинчи Ренессанс даври” нафақат минтақа, балки бутун дунё учун муҳим воқеадир. Бугун эса Ўзбекистон Учинчи Ренессанс даври йўлида жаҳон ҳамжамиятида ўзининг муносиб ўрнини эгаллашга шай, адолатли, фаровон ва демократик жамият қуриш йўлини ёритиб, ушбу машъалани янада юксакларга кўтаришга интилмоқда. Темурийлар тажрибаси, қонун кучи ва маданият гуллаб-яшнаши ўртасидаги уйғунликка интилиши бугун ҳам долзарб бўлиб, адолат, билим ва тараққиёт тамойилларига асосланган жамият қуришга руҳлантирмоқда.
Худойқул АЗИЗОВ,
Давлат бошқаруви академияси
биринчи проректори, профессор
