Қизиғи,масаланишуйўсиндақўйиб,унгақанчаданқанчакучвабилиминисарфлабкелаётганодамзодўзақлкўзиқиринибошқачароқташлабкўрганинибилмаймиз. Уҳамбўлса,ўшаҳазратиинсонтегишлибўлганмиллатнингҳаёти!Унингҳамбошиваохири,ўлчовивақадри-қимматиборми?Бўлишикеракми?Миллатнингумриқачонхотиржамваузоқ,унумливамазмунликечади?Бунингучуннимаванималарқилишкерак,хусусан,бугуннечамингйилликмиллийтараққиётинингҳалқилувчибосқичивабурилишпалласинибошданкечираётганўзбекмиллати?Бирярим миллионйилолдинилкинсоноёғиетганТуронимиздаекин-тикинчилик—ўтроқмаданият8000йилбурунбошланганиҳазилакамгапемас.Ўлкамизҳам5000-3000йиллараввалилкшаҳарчиликпайдобўлганЯқинШарқ,эрон,КичикОсиё,Ҳиндистон,Хитой,Жанубиямерикасингариминтақаларқаторидасавлаттўкибтураолади. Шаҳарчиликдандавлатчиликкаесабирқадам.Иккидарёоралиғидаги(Месопотамиа) Ур,Киш,Урук,ЛагашдагисингариСурхонвоҳасидаСополлитепа,Жарқўтон,ФарғонаводийсидаДалварзиншаҳар-давлатларибўлган.Уларнингёши3200-4000йилгатенглигикўздатутилса,ўзбекдавлатчилигинингтарихийилдизлари4000йилгаборибтақалишиилмийжиҳатданўзисботинитопганиаёнлашади.энгсўнггиилмийизланишларгакўра,аждодларимиз4000йилаввалгипайтлардаёқбуғдой,арпа,тариқ,чигитекиб,жийда,анжир, бодом,узум, тутетиштирган,ипакқуртибоққан.Демак,бизгапахтачиликҲинд,пиллачиликЧинўлкалариданкирибкелганемас!Атигиюзелликйилаввалилмиймуомалагакиритилган“Ипакйўли”тушунчасигаўрганибкетганимизшароитидамилодданолдингимингйилликлардаШарқуҒарбгақарабкетганЖезйўли,Лаълйўли,Ложувардйўли,Бадахшонйўли, Тузйўликабихалқаросавдойўлларимизбўлганиникўпчиликбилмайди.Тошқиндарёларнибўйсундиришгабелбоғлаганбоболаримиз3000-3500йилларилгарисалкамўнчақиримгачаариқларқазигани, 2500йилбурунесаЗарафшондарёсиданчиқарилганДарғомариғинингени20 метр,узунлиги100чақиримгачаборганинибилганҳарқандайкишимиллатимиззаковатигатанбермасданиложиқолмайди.2000-2750йилликўтмишгаегаСамарқанд,Қарши,Шаҳрисабз,Бухоро, Хива,Термиз,Тошкент,Марғилон,Қўқоншаҳарларимизбугунҳамкўрктўкибтурганикўздатутилса,Миср,Хитой,Ҳинд,эрон, Юнон, РимтсивилизатсиялариданҳечбирқолишмайдиганТуронтсивилизатсиясиҳақидабараллаайтишгабарчаасосларимизборлигиаёнлашади-қолади.УшбуҳақиқатниюртқайғусидаёнибўтганАбдурауфФитратҳамзукколарчаанглабетганеди:эюлуғТурон,арслонларўлкаси!Сенганебўлди?Ҳолингқалайдир?Нечуккунларгақолдинг?Қулликчуқурлариғанедантушдинг?!Эрзинингбуксалтанатларинисенқурмадингми?Ҳиндистоннинг,эроннинг,Оврўпанингулуғхоқонларинисенюбормадингми? эйхоқонларўчоғи!”.Алломанингўзбекнингенгулуғи,кишиликнингенгбуюгиАмирТемурсағанасиолдидатизчўкибқилганиложсизликдодиҳамбежиземас:“Бағримёниқ,юзимқора,кўнглимсиниқ,бўйнимбукук.Сенингзиёратинггакелдим,султоним!эзилганбошим,қисилганвиждоним,куйганқоним,ўртанганжонимучунбусағанангдандавоизлабкелдим,хоқоним!Юзйилларданберижафокўруб,ғамчекибкелгантуркнингқонликўзёшларинетакларинггатўкаргакелдим.Қоронғиликларичраёғдусизқолганўзбеккўзлариучунтупроғингдансурмаолғаликелдим”.Бирасрбурунюракниқонталаштирибчиққанбусўзларниўқишбугунҳамоғир!Негакижадидбобомизайтганлариайничинеди:“Туркнингюрти,улоғи,ўчоғи,Турониётқўлларғатушди.Туркнингбилгиси,онги,ўйлови,зийраклигижаҳолатўлжасиғакетди...Султоним!СенингТуронингниўзимталатдим,Сенингтурклигингниўзимездирдим,Сенингомонатларинггаўзимхиёнатқилдим.Менучкунликумримнитинчгинаётибўтказмоқчибўлмасаедим,шуларнингбирортасибўлмаседи.Менқўлимгатопширдиғингқиличниташлаб,чолғуниолмасаедим,Туронимталанмаседи!..”.Демак,амирликвахонликлардавривоқеликлариниичиданбилганАбдурауфФитратмиллийфожиамизнингбошсабабиниучкунликдунёниқилич—сиёсатбиланемас,балки қўлга чолғу олиб, яъни эртани ўйламасдан, тинчгина ётиб ўтказиш турмуш тарзи билан боғлаган!Ўзбек давлатчилиги тарихини ўрганиб келаётган олим ўлароқ биз ҳам ушбу ташхисни тўла қўллаймиз. Сўзимиз қуруқ бўлмаслиги учун “Бобурнома”да темурийлар инқирозида ушбу сулола сўнгги вакилларининг вақтни маишат ва энгил-элпичиликда ўтказганининг ҳам ўрни бўлганига оид ишоралар борлигини эслатиб ўтган бўларди.Шу маънода, миллий давлатчилигимизда ҳал қилувчи аҳамият касб этиб келганмасала — арбобларимиздаги миллат ва ватан туйғуси тушунчаси ҳамда унинг сифат даражасига тўхталишга тўғри келади. Тарихчилик фанимизда масала ҳеч қачон айнан шундай йўсинда қўйилмаганига қарамай,ихтиёримиздаги бир қатор омиллар, умуман, жамиятимиз, хусусан, ҳар биримиз учун ўта зарур ушбу мавзу муҳокамасини бошлашимизга изн бера олади деб ўйлаймиз.Уларнинг биринчиси, халқ оғзаки ижоди — ҳали ўтроқ турмуш тарзи ва у билан боғлиқ “маданий устунликлар” туғилмаган энг қадим чоғларга тақалади. эртак ва достонларимиздаги эл-рт қайғуси билан яшаш, ёвга қарши муросасиз курашиш, киндик қони тўкилган тупроқни кўз қорачиғидек асраш ғояси бунинг яққол исботидир. Демак,юртсеварлик бизнинг илигимизда бор.Иккинчиси, динимиздаги ватанпарварлик ғояси билан боғлиқдир, албатта. Гарчи энди “Ватанни севмоқ иймондандир” ҳадисини ёлғон, заифга чиқариб, мусулмончиликда миллат йўқ, дея бошқача мақсадларни кўзлаётганлар ҳам топилиб турса-да, Яратган элчисининг ўзюрти — Маккага нисбатан кучли муҳаббатига оид эътирофи (Макка, сендан кўра менга севимлироқ ва суюклироқ шаҳар йўқ) бу борадаги тортишувлар беҳудалигини тамғалайди-қўяди.Биз Нажмиддин Куброни кубравия тариқатининг асосчиси ва буюк мутасаввуф ўлароқ биламиз ва ардоқлаймиз. Ҳолбуки, у энг аввал ҳам, энг охир ҳамюртсевар эди. Шайх босқинчи Чингизхоннинг “Мен тез орада Хоразмни қатли ом қилмоқчиман, сиз уларни тарк этиб, менга қўшилинг”, деган таклифига “Этмиш йиллик умримнинг аччиқ-чучугини хоразмликлар билан бирга тотдим, ватанимга бало бостириб келганда, уни ташлаб қочиш мурувватдан эмас”, жавобини бериб, Урганч ҳимоясида элдошлари қатори жон фидо қилганини ҳар бир ўзбек билиши шарт!Биз, асосан, бук математик, физик ва астроном ўлароқ танийдиган, “бўлинмас заррача”, “унсурий заррача”, яъни атом ҳақида илмий қарашларга эга бўлган Маҳмуд Чағминий ҳам худди шу урушда ҳалок бўлган.Агар тарихий манбаларимизда дин, илм-фан ва маданият арбобларимиз қўлида қурол билан босқинчиларга қарши тик боргани,юртимиз озодлиги йўлида шаҳид кетганига оид гувоҳликлар этарлилиги инобатга олинса, биронта касб-кор эгаси ватан ҳимояси масаласида четда турмагани аёнлашади.Амир Темур бобомизнинг “Биз ватанни тарк этсак, у бегоналар қўлига ўтиб кетмайдими?”, “Агар бир бўлсангиз, ҳеч ким сизларга қарши чиқолмайди”, деб айтганининг мағзини ўзбекнинг ҳар авлоди онги ваюрагига этказиб боришимиз ҳам фарз, ҳам қарздир.Тўғри, 3000 йиллик миллий давлатчилик тарихимизда эл-рт учунюракдан хизмат қилган, керак бўлганда, ватан учун жонидан кечган сиёсий арбобларимиз, жумладан, вазирлар, ҳокимлар, ҳарбийлар, катта-кичик мансабдорлар кўп бўлган. Моҳият эътибори билан айтганда, айнан улар ҳамда дин пешволари, қалам аҳли биз оддий кишилар ўлароқ таърифлайдиган халққа ўрнак, уни олға бошлашга қодир бўлган. Бироқ сўнгги мустамлака давримиз, айниқса, унинг совет босқичи томонидан сиёсий-ҳарбий арбобларимиз — қўрбошиларимиз, ойдинларимиз — жадидларимиз, диний этакчиларимизга қарши қирғинлар, ўзлигимизни йўқотиш мақсадида узоқ йиллик ва тизимли уринишлар миллатимиз силласини шунчалар қуритиб ташладики, унинг асорати бугун ҳам сезилаётганини тан олишимиз даркор.Акс ҳолда, шу йилнинг 18 январида бўлиб ўтган катта йиғилишда Президентимиз эл-рт тақдирига бефарқ бўлмаган ҳар биримизни чуқур ўйлаш ва тегишли хулосалар чиқаришга чорлайдиган мана бу ҳақиқатни қаттиқ куйинчаклик билан баралла айтмаган бўларди деб ишонамиз:“Халқимиз бизга жуда катта ишонч билдирди, ўттиз этти миллионликюрт тақдирига жавобгарлик, виждонимизнинг олдидаги масъулиятни ҳис қилиб, ҳар куни изланишда яшашимиз керак. Агар бу дунёдан энгил-элпи ўтиб кетсак, эртага фарзандларимиз,невараларимиз бизни кечирмайдилар. Бунинг учун ғурур керак, ифтихор керак, ватанпарварлик керак, ватанни севишкерак! эгаллаб турган лавозимга муносиб бўлиш учун эса битта мезон бор: аттестати беш бўлиши мумкин, дипломи олтин бўлиши мумкин, лекинюраги соф, миллатпарвар, садоқатли бўлмас экан, уларнинг бариниювиб ташлайди. Ватанпарвар бўлса, ҳаммаси ўзгаради! Юрак мен ўзбекман, миллатсеварман, деб урса эди!..”.Янги Ўзбекистон бизни кўп нарсага ўргатди, кўп нарсага кўзимизни очди...энг аввало, фуқаролари эркин бўлмаган давлатчиликдан ҳеч бир самара унмаслиги аёнлашди. Ўтган қисқа вақт ичида барча йўналишларда эришилган катта-кичик, айрим ҳолларда кеча хаёлимизга ҳам келмаганютуқва марраларимиз бошида айнан шу омил борлигини ҳеч ким инкор этолмайди. Янги Ўзбекистон шахс ва миллат эркинлиги нималарга қодирлигининг ўзига хос кўрсаткичи ўлароқ намоён бўлмоқда, десак оширибюбормаган бўламиз.Миллий иқтисодиёт нима қандай ишлаши кераклигини ҳам энди-энди кўряпмиз ва англаяпмиз. Яъни у одамлар манфаатини кўзласагина, баракали бўлиши аёнлашди. Ҳолбуки, ўзгаришлар ва янгиланишлар бошланган 2016 йил сўнгида иқтисодий ва унга чамбарчас боғлиқ ижтимоий аҳволимиз ўта оғир бўлганини бугун барча ҳам эслай олмаса керак.Шу маънода, мустақил бўлиб ҳам “аграр мамлакат”ликдан бошимиз чиқмаганини ёдга солган бўлардик. Аммо 2023 йили пахтачиликдаги ҳосилдорлик ҳар гектардан 36,6 центнерга этказилгани мазкур мақомнинг умри тугаб бораётганидан далолат, албатта. Бизнинг мазкур ишончимизни эса ўз пайтида ҳосилдорлигиюқори саналган Америка чигити Туркистонга олиб келиб экилган 1870 йилдан санаганда, 2017 йилга келиб, яъни салкам 150 йилда 24 центнердан ошмагани ҳолда сўнгги олти йилда эришилган 12,6 центнерлик ўсиш оқлаб беради.Бу йил 2016 йилдагидан 2,6 миллион тонна кўп — 9 миллион тонна бошоқли дон этиштирилгани, боғдорчилик, полизчилик, сабзавотчилик, айниқса, энг “бош оғриғи” саналиб келинган пиллачилик соҳаларидаюз бераётган кескин сифат ўзгаришлари, 2023йили 4 миллиард долларлик тўқимачилик ва тикувчилик маҳсулотлари экспорт қилингани кўзда тутилса,юқорида урғуланган барака омилининг аҳамияти янада яққолашади деб ўйлаймиз.Ҳар ойда у ёки бу вилоятимизда йирик ва илғор иқтисодий лойиҳалар ишга тушишига ўрганиб қолдик. Автоулов билан боғлиқ муҳокамалардан “шартнома” омили йўқолиб, электромобилъ бўйича тортишувларга шўнғиб кетдик. Сунъий заковат, рақамлаштириш, ахборот ва нанотехнологиялар,коинотчилик сингари кечагина камида эриш туюлган соҳаларда қўлга киритилаётган натижалар, ишлаб чиқарилаётган умумий электр қувватининг 25-30 фоизи қуёш, шамол ва сув энергетикасига тўғри келиши, 2030 йилга қадар ушбу улуш 40 фоизга этиши ҳеч кимни ажаблантирмай қўйди. Бир сўз билан айтганда, бугунги Ўзбекистонюксак технологиялар, “яшил” иқтисодиётюрти ўлароқ дунёга танилиб бормоқда.Шу кунларда нечта олий ўқувюрти борлиги уларнинг қанчаси хусусий ё чет элники эканини биров билади, биров эса йўқ. Ҳолбуки, атиги саккиз йил бурун бутун ёз “тест” машмашалари билан ўтиб, куз бошланар-бошланмас “пахта мавсуми”га уланиб кетар эди. “Ўқишга кириш” азобу адолатсизликлари,юз йил ҳақиқатан миллатимиз қонини сўрган “мажбурий меҳнат” — аслида, пахта қуллиги ҳам қўрқинчли тушга айланиб бўлди.энди-чи? энди кечагинаақлга сиғмаган “аввал тест, сўнг танлов” тамойили устувор! Ҳолбуки, ўн йил бурун ўқишга кирувчилар ҳозиргидек ўз баҳоларидан келиб чиқиб, олий таълим муассасаси, бакалавриат таълим йўналиши ва таълим шаклини ўзлари танлаши ҳақида сўз очиб қолса борми, камида калакага қолиши турган гап эди!Худди шунингдек, кечаги турмушимизда ташаббусли бюджет тушунчасининг ўзи бормиди? Кимдир ташаббусли бюджетни қўя турайлик, ижтимоий-иқтисодий маконимизнинг энг бирламчи бўғини — туман бюджетида маблағ бормиди ўзи, деса, ҳақ гапни айтган бўлади. Кўп йиллик депутатлик фаолиятимизда йиғилиб қолган эсдаликларимиздан бири — давлат бюджети кўрсаткичларини қўмитамизда кўриб чиққанимиз йўқ-ку, дея ҳақли эътирозини ўртага ташлагани учун бутун бир бошли партия ва Олий Мажлис қўмитаси раиси тез орада барча лавозимларидан бўшатилганини кўзда тутсак, бугун бюджет маблағларини жойларда тақсимлаш жараёнидаюртдошларимиз шахсан қатнашаётганининг қиммати ҳамда давлат ва жамиятимиз, айниқса, унинг энг қуйи бўғинидаюз бераётган кескин сифат ўзгаришлари аҳамияти янада яққолашади, албатта. Агар шу йўсинда одамларимиз ўз муаммоларини ўзлари ва биргалашиб, тортишиб ҳал қилиш, ўз ва бир-бировлариҳаракатларини назорат қилиш маданиятини ҳам ўзлаштираётганидан келиб чиқилса, гап, аслида, ташаббусли авлод тарбияланаётгани ҳақида кетаётгани аёнлашади.Гарчи ҳозир улар ҳам оддийлик касб этиб улгурган бўлса-да, халқимиз, айниқса, қишлоқлардаги қондошларимиз туриш-турмуши учун ўта амалий қимматга эга яна бир неча мавзуни тилга олмасликнинг иложи йўқ. Пойтахтдан тортиб, чекка қишлоқ кўчаларигача асфалът “кириб боргани”ни ҳар қанча урғуласак арзийди. Ярим асрдан бери хароб бўлиб келган ёки тупроқ босибётган йўлларимиз чирой очаётгани маҳаллаларимиздаги кайфият ва турмуш тарзини қанчалар кўтариб борганига шахсан гувоҳмиз.Аҳолимизни ичимлик сув билан таъминлаш даражаси бу йил 80 фоиздан ошиши кимларгадир эриш туюлиши мумкиндир, бироқ мустақил бўлиб ҳам, масалан, Тўпаланг сув омборида йиғилган табиий неъматни чорак аср ичида ўз фуқароларига этказиб беролмаган давлат учун бу тарихийютуқ, албатта.Икки ойдан сўнг барчамиз учун муҳим синов — вакиллик идораларига сайлов бўлиб ўтади. Уларнинг олдингиларидан жуда катта фарқи бор. У ҳам бўлса, Қонунчилик палатасига сайловлар аралаш — можаритар ва пропорционал тизимда ўтказилади. Тарихимизда илк бор қўлланаётган ушбу янгиликнинг фуқароларимиз сиёсий онги ва маданиятиниюксалтириш, партияларимизни жонлантириш, жамиятимизда ғоялар хилма-хиллигини таъминлашдаги аҳамиятини ҳеч нарса билан солиштириб бўлмайди.Сўнгги йилларда бир шахснинг ҳам ижро, ҳам вакиллик тизими бошлиғи бўлмаслиги ҳақида гапирмаган одамнинг ўзи қолмади. Ҳолбуки, ҳоким бир вақтнинг ўзида маҳаллий кенгаш раиси бўлмаслиги фикри илк бор миллий этакчимиз томонидан 2016 йил ноябръ ойида тошкентлик сайловчилар билан учрашувда билдирилганини жуда яхши эслаймиз. Мазкур қоиданинг Конституция даражасида муҳрланиб қўйилиши ва 2025 йилдан амалга татбиқ этилиши, айниқса, давлат бошқарувининг энг қуйи ва ҳал қилувчи бўғини — туманларнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланишида ўз самарасини бериши борасида иккиланмаймиз.“Париж — 2024” Олимпиадасида эришилган тарихий маррамиз, айниқса, Осиё қитъасида тўртинчи, туркий ва ислом мамлакатлари ҳамда МДҲ бўйича биринчи ўринни эгаллаганимиз барчамизни қувонтирди. Агар яна бир муҳим омил — Ҳиндистон, Испания, Бразилия, Туркия, Индонезия каби ялпи ички маҳсулоти триллион доллардан ортиқ келадиган йирик иқтисодиётларни ҳам ортда қолдирганимиз кўзда тутилса, давлатимиз раҳбарининг“Чин дилдан интилиб, астойдил ҳаракат қилсак, қўлимиздан келар экан-ку!”деган сўзларининг мағзи янада ойдинлашади деб ишонамиз.Мустақиллигимизнинг 33 йиллигини қаршилар эканмиз, 3000 йиллик улкан тажрибаси бор давлатимиз оёққа туриб, азалий мақомини тиклаш йўлида оқилона ва дадил қадамлар ташлаб бормоқда дея оламиз. Ўтган саккиз йил қўлимиздан кўп ишлар келишини исботлаб қўйгани ҳолда бундан буёғи барчамиз бир мушт бўлиб, ҳар қандай қийинчиликларга қарамай, олға интилишимизга боғлиқ бўлиб бораётганини ҳам тан олмоқ даркор.Бу йўлда бизга қандай омил, қандай куч мададкор ва ўрнак бўлиши эса Президентимизнинг мана буюрак сўзларида ўз аксини топган:“Барча-барча интилишларимиз замирида фидойилик ва ватанпарварлик бўлиши керак. энг катта нарса — онг ўзгариши керак. Худо менга соғлиқ ва умр берса, шундай кунлар келадики, бизда камбағал ва ишсизлик бўлмайди. Бунинг учун мен тизим яратдим, қонун яратдим, дунёни очиб бердим. Халқим яхши яшасин, ниятлари амалга ошсин, болалари фаровон ҳаёт кечирсин, бахтли бўлсин, набиралари соғлом туғилсин, тиббиёти, мактаби ишласин, йўллари равон бўлсин, деб ишга келдим мен. Буларнинг барига мен этти йиллик умримни тикдим! Агар биз ўйламасак, ўзбек халқини ким ўйлайди?!”. Азамат ЗИЁ,ФА Тарих институти директори,академик (Мақола “Янги Ўзбекистон” газетасининг01.09.2024 й, 177-сонида чоп этилган)
