Шунингдек, мазкур йўналишда Халқаро тижорат судини Ўзбекистонда ташкил қилиш бўйича ҳам амалий ишлар бошланганлигини кўрсатиб ўтди.

Таъкидлаш жоизки халқаро тижорат судлари хорижий мамлакатлар тажрибасида мавжуд бўлиб, улар халқаро тижорат битимларидан келиб чиқадиган низоларни кўриб чиқадиган ихтисослашган судлар бўлиб ҳисобланади. Бундай судлар низоларни ҳал қилиш учун нейтрал форумни таъминлаш ва суд жараёнининг адолатли, самарали ва бошқариш учун қулай бўлишини таъминлашга қаратилган.

Халқаро тижорат судларига бўлган эҳтиёж замонавий бизнеснинг мураккаблиги ва глобал характерга эга бўлишидан келиб чиқади. Кўплаб компаниялар халқаро савдо билан шуғулланар экан, турли мамлакатлардан бўлган тадбиркор ва инвесторлар ўртасида келишмовчиликлар юзага келиш эҳтимоли ортади.

Халқаро тижорат судлари низолашаётган тарафларга ўз низоларини адолатли ва самарали тарзда ҳал қилиш ва томонлар ўртасида мавжуд бўлиши мумкин бўлган ўзига хос ҳуқуқий тафовутларни ҳисобга олган ҳолда, тегишли халқаро стандартларга мос воситаларни тақдим эта олишга мўлжалланган.

Сингапур, Нидерландия, Хитой ва Дубайда ўз мамлакатларини халқаро савдо марказлари сифатида тарғиб қилиш ва хорижий инвестицияларни жалб қилиш мақсадида халқаро тижорат судларини ташкил этилган. Ҳозирда бу судлар адолатли ва самарали фаолият кўрсатиши, халқаро тижорат низолари бўйича иштирок этувчи томонлар учун юқори даражадаги ҳуқуқий ишончни таъминлаганлиги билан шуҳрат қозонган.

Сингапурда 2015 йилда Сингапур Олий судининг бўлинмаси сифатида Халқаро тижорат судини ташкил этилган. Халқаро тижорат суди мураккаб халқаро тижорат низоларини кўриб чиқиш учун мўлжалланган бўлиб, турли мамлакатларнинг қонунлари ва амалиётлари ҳамда халқаро тижорат битимлари юзасидан вужудга келиши мумкин бўлган ҳуқуқий муаммоларни яхши биладиган тажрибали судьялар таркибидан шакллантирилган.

Ташкил этилганидан буён Халқаро тижорат суди турли мамлакатлардан келган томонлар иштирокидаги кенг кўламли ишларни кўриб чиқди ва ўз қарорларида бир қатор қонунлар ва ҳуқуқий тамойилларни, жумладан Сингапур қонунларини, шунингдек, умумий ҳуқуқ, континентал ҳуқуқ ва халқаро тижорат ҳуқуқи тамойилларини кенг қўллади ҳамда халқаро стандартларни қўллади.

Нидерландияда 2018 йилда Амстердам округ судининг бўлинмаси сифатида Халқаро тижорат судини ташкил этилиб, мазкур суд мураккаб халқаро тижорат низоларини кўриб чиқиш учун мўлжалланган ҳамда турли мамлакатларнинг қонунлари ва амалиётлари ҳамда халқаро тижорат битимларида юзага келиши мумкин бўлган ноёб ҳуқуқий ва маданий масалаларни яхши биладиган тажрибали судьялардан иборат таркибда шакллантирилган.

Хитойда 2018 йилда Олий халқ судининг бўлинмаси сифатида Халқаро тижорат судини ташкил этилган. Дубай Халқаро Тижорат Суди ҳам 2018 йилда Дубай Жаҳон Савдо Марказининг бўлинмаси сифатида ташкил этилган.

Кўрсатиб ўтилган судларнинг асосий хусусиятларидан бири бу уларнинг низларни ҳал этишда халқаро стандартларни қўллаши, жумладан халқаро тижорат ҳуқуқидан ва Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Халқаро Савдо Ҳуқуқи бўйича Комиссиясининг (УНCИТРАЛ) Халқаро тижорат арбитражида далилларни олиш қоидаларидан фойдаланишидир. Ушбу қоидалар халқаро тижорат низоларида далилларни тўплаш ва қабул қилиш учун асос яратади ва суд жараёни адолатли ва самарали бўлишини таъминлаш учун ишлаб чиқилган.

Шунингдек, ушу судлар ўз мамлакатини халқаро савдо ва инвестициялар маркази сифатида кенг халқаро оммага тарғиб қилишда муҳим ва фаол аҳамиятга эга. Бундай судлар халқаро тижорат ҳуқуқи ва тегишли мавзулар бўйича конференция ва семинарлар ўтказади ҳамда халқаро тижорат ҳуқуқининг ривожланишига кўмаклашиш ҳамда халқаро савдо ва инвестициялар учун ҳуқуқий муҳитни яхшилаш учун бошқа ташкилот ва муассасалар билан яқин ҳамкорлик қилади.

Умуман олганда, халқаро тижорат судларини ташкил этиш тажрибаси ижобий бўлиб, суд халқаро тижорат низоларини ҳал қилиш учун адолатли ва самарали форум сифатида обрў қозонди ва Нидерландияни халқаро савдо ва инвестициялар маркази сифатида кўрсатиб берди.

Ўзбекистон бошқа кўплаб давлатлар қатори халқаро савдони ривожлантириш ва хорижий сармояларни жалб этишдан манфаатдор. Ўзбекистонда халқаро тижорат судининг ташкил этилишини мамлакатнинг қонун устуворлигига содиқлигини намойиш этиш, халқаро савдо жараёнида юзага келиши мумкин бўлган низоларни ҳал этишнинг адолатли ва самарали ҳуқуқий тизимини таъминлаш усули сифатида кўриш мумкин.

Ўзбекистондаги халқаро тижорат суди турли мамлакатлардан келган томонлар ўртасидаги низоларни ҳал қилиш учун нейтрал форум ташкил этиши мумкин, бу эса юзага келадиган низолар хавфини камайтириш ва хорижий бизнесни мамлакатга сармоя киритишга ундашга хизмат қилиши мумкин.

Бундан ташқари, Ўзбекистондаги халқаро тижорат суди минтақадаги бошқа давлатлар иштирокидаги низоларни ҳал қилиш учун марказ вазифасини ўташи мумкин, бу эса мамлакатнинг халқаро савдо ва инвестициялар маркази сифатидаги нуфузини янада оширишга ҳизмат қилган бўлар эди.

Умуман олганда, Ўзбекистонда халқаро тижорат судининг ташкил этилиши халқаро савдони ривожлантириш, хорижий инвестицияларни жалб қилиш, қонун устуворлиги ҳамда адолатли ва самарали ҳуқуқий тизимни таъминлаш бўйича мамлакат обрўсини ошириш каби кўплаб муваффақиятларга эга бўлиши мумкин.

Халқаро тижорат судини ташкил этиш контсепцияси бундай судга бўлган эҳтиёжни аниқлаш, унинг тузилиши ва ҳуқуқий асосларини аниқлаш, судни ташкил этиш ва унинг хизматларини тегишли манфаатдор томонларга тарғиб қилишни ўз ичига олади.

Ўзбекистонда халқаро тижорат судини ташкил этишда тегишли қонун қабул қилиниши, хусусан, «Халқаро тижорат суди тўғрисида»ги қонун лойиҳаси ишлаб чиқилиши, унда ушбу суднинг мақсади, юрисдикцияси ва ваколатларини, шунингдек, низоларни ҳал этишда қўлланиладиган тартиб-қоидаларни аниқ белгилаш зарур ҳисобланади.

Бизнинг фикримизча, қонун лойиҳасида халқаро тижорат низоларини ҳал қилиш учун нейтрал форумни таъминлаш, халқаро савдо ва инвестицияларни рағбатлантириш ҳамда суд жараёнининг башоратли ва адолатлилигини оширишни ўз ичига олиши мумкин бўлган халқаро тижорат судининг мақсади, халқаро тижорат суди кўриб чиқиш ваколатига эга бўлган ишларнинг турлари, суд юрисдикцияси ва ваколатларига доир барча масалалар, жумладан далилларни тўплаш ва тан олиш, буйруқлар ва қарорлар чиқариш ҳамда қарорларини ижро этиш тартиби аниқ белгиланиши керак.

Бунда халқаро тажрибадан келиб чиқиб, халқаро тижорат суди тарафлар иҳтиёри асосида тақдим қилинадиган низоларни, чет эл ҳуқуқи қўлланиладиган ҳуқуқ сифатида белгиланган ишларни, трансчегаравий банкротликка доир, инвестициявий низоларни ва хорижий инвестор иштирокидаги корпоратив низоларни, шунингдек халқаро арбитраж қарорларини тан олишга доир ишларни кўриб чиқишга ваколатли деб топилиши, иш юритуви инглиз тилида бўлиши ҳамда халқаро тажриба ва обрў-эътиборга эга миллий ва хорижий мутахассислардан судьялар корпуси шакллантирилиши зарур.

Ҳулоса қилиш мумкинки, Ўзбекистонда халқаро тижорат суди ташкил этилиши халқаро савдо-иқтисодий ва инвестициявий муносабатлардан келиб чиқадиган низоларни ишончли, адолатли, тушунарли ва самарали ҳал этиш меҳанизмини яратилишига ҳизмат қилади.

Исламбек Рустамбеков,

Тошкент давлат юридик университети ректори в.в.б.

Ю.ф.д., профессор,

халқаро арбитр ва медиатор