Бугунги кунда интернетда хавфсиз ишлашга қуйидаги асосий хавф ва таҳдидлар сабаб бўлмоқда:
а) маълумотларнинг, шу жумладан махфий маълумотларнинг тарқалиши;
б) хакерлик ҳужумлари натижасида одамлар, корпорациялар ва бутун мамлакатлар ҳар йили жабр кўради, миллиардлаб маблағлари, баъзан эса ҳаётдан ҳам маҳрум бўладилар;
c) қонун, хавфсизлик ва инсон ҳуқуқлари нуқтаи назаридан қабул қилиниши мумкин бўлмаган таркибни ўз ичига олган манбаларга маълум тармоқлардан фойдаланган ҳолда кириш (масалан, "«darknet» " ("қоронғу веб") - "чуқур Интернет" нинг бир қисми ( "(«deepweb»)»;
д) ёшларни ўз жонига қасд қилиш, диний, террористик ва бошқа тармоқ жамоаларига жалб қилишга уринишлар ва бошқалар.
Буларнинг барчасига қандай қарши туриш, кибермаконга таҳдидларнинг кириб келишининг қандай қилиб олдини олиш керак?
Бугунги кунда маълумотларингизни ҳимоя қилиш, ижтимоий тармоқларда хавфсиз мулоқотни таъминлаш ва киберфазода ишлаш усулларини таклиф қилувчи кўплаб Интернет сайтлари мавжуд. Қуйида тавсия этиладиган бир нечта оддий муҳим қоидалар хавф ва таҳдидларни сезиларли даражада камайтиради. Уларни эслаб қолиш ва уларга риоя қилиш фойдадан ҳоли эмас, деб ўйлаймиз.
1. Ижтимоий тармоқлардаги аккаунтларингиз ва исталган сайтдаги шахсий кабинетларингиз учун мураккаб ва ноёб пароллардан фойдаланинг.
Уларни яратишда ўзингиз ёки яқинларингизнинг исмларини, туғилган саналарини ишлатмасликка ҳаракат қилинг. Мураккаб паролларни эслаб қолиш қийин бўлгани учун сиз махсус иловаларга - парол менежерларига мурожаат қилишингиз мумкин. Ҳисобингиз ёки шахсий ҳисобингиз учун паролингиз камида 10 белгидан иборат бўлиши ва катта ва кичик ҳарфлар, рақамлар ва махсус белгилардан иборат бўлиши мақсадга мувофиқдир.
2. Ижтимоий тармоқлардаги мулоқотлардан иложи борича эҳтиёт бўлинг. Ҳеч қандай ҳолатда махфий ва шахсий маълумотларни сиз танимаган одамлар билан баҳам кўрманг. Ижтимоий тармоқларда кимни дўст сифатида таклиф қилаётганингиздан ким сизнинг шахсий маълумотларингизга кириши мумкин: яшаш жойи, телефон рақами ва бошқа шахсий маълумотлар билан таништиришга хушёр бўлинг.
3. Махфийлик созламаларини ўзгартиришга вақт ажратинг, операцион тизим ва антивирусларни янгилаб туринг, мунтазам фойдаланадиган браузер ва иловаларнинг махфийлик созламаларини текширишни унутманг.
4. Хавфсиз Wi-FIни танланг. Умумий тармоқларда ҳеч ким сизнинг маълумотларингиз хавфсизлигини кафолатлай олмайди. Умумий Wi-FI тармоқларидан фойдаланган ҳолда сиз уланиш хавфсизлигини назорат қила олмайсиз, шунинг учун биз фақат парол билан ҳимояланган тармоқлардан фойдаланишни тавсия қиламиз. Ва агар бундай шароит бўлмаса, уйга ёки ишхонадаги хавфсиз Интернетга қайтиш яхшироқдир.
5. Онлайн тўловлар хавфсизлигини таъминланг. Агар сиз нималарнидир онлайн-дўконларда тез-тез харид қилсангиз, бунинг учун алоҳида ёки виртуал банк картасини олганингиз маъқул. Агар сиз Интернетдаги харидлар тўлови учун асосий картангиздан фойдалансангиз, унда катта миқдордаги пулни сақламасликка ҳаракат қилинг ва барча карта ва ҳисоб операциялари учун СМС ёки пуш-хабар бериш хизматини фаоллаштирганингизга ишонч ҳосил қилинг.
6. Шуни унутмангки, Интернет ҳар қандай бошқа жамоалар тўпланадиган жой, майдондек жамоат жойидир: сиз жойлаштирган маълумотлар сизнинг хоҳишингиздан қатъи назар, бошқалар билан баҳам кўрилиши мумкин ва уларни юзлаб одамлар кузатиши мумкин. Интернетга ўзингизга, яқинларингизга тегишли маълумотларни чиқаришдан олдин, ўйлаб кўринг, бу маълумот сизни бошқалар олдида хавф остига қўядими, келажакдаги иш берувчингиз, потенциал мижозларингиз ёки ҳатто қариндошларингиз бу ҳақда билишларини хоҳлайсизми? Ахир, ҳатто уй манзили ёки геолокация маълумотлари каби нарсалар ҳам ёмон ниятли одамларнинг қўлига тушиб қолса, зарар учун ишлатилиши мумкин.
7. Ўзингиз билмаган жамоаларга қўшилманг. Дўстларингиз ёки яхши танишларингиз буни сўраса ҳам, бировнинг илтимосига биноан ахборот, провокацион ва тажовузкор материаллар ва хабарларни тарқатманг. Эсингизда бўлсин, Интернетда ўқишингиз ёки кўришингиз мумкин бўлган нарсалар ҳар доим ҳам ҳақиқат эмас. Иложи бўлса, маълумотларни бошқа қидирув тизимларидан фойдаланган ҳолда қайта текшириб кўринг. Бу жуда муҳим.
Шу ерда эътироф этиш жоизки, мазкур қоидаларни билиш ва уларга риоя қилиш Интернетда тўғри, хавфсиз мулоқот қилиш учун етарли эмас. Тез ривожланаётган асримизда ахборот жамияти талабларига жавоб берадиган интернет саводхонлиги ва киберэтика, яъни кибермаконда тўғри хулқ-атворнинг янги, янада юқори даражаси зарур. Ахборот маконида, ижтимоий тармоқларда мулоқот жараёнида ўзини қандай тутишни - тўғри, тажовузкор бўлмаслик, ўзининг ва бошқаларнинг маълумотларининг махфийлигини ҳурмат қилишни ўрганиш жуда муҳимдир.
Эҳтиёт чоралари кўрилган ҳолда ҳам киберхуруж ёки маълумотларнинг сизиб чиқиши хавфини топсангиз, ички ахборот хавфсизлиги ислоҳотини амалга оширишингиз керак. Аввало, қандай маълумотлар ва қанча миқдорда махфий бўлишни тўхтатганини, ахборотнинг сизиб чиқиши қандай усул ва йўллар билан ва қандай мақсадларда ташкил этилганлигини, махфий маълумотлар қандай ва ким томонидан ишлатилганлигини аниқлаш керак.
Вазиятга аниқлик киритилганда, уни тўғрилаш учун шошилинч чоралар кўриш керак бўлади. Нафақат маълумотлар сизиб чиқиши оқибатларини бартараф этиш, балки келажакда бундай ҳолатларга йўл қўймаслик ва юқорида айтиб ўтганимиз ахборот хавфсизлиги чораларини кучайтириш зарур.
Маълумотни ўғирлаш қонунга зид эканлигини унутмаслик жуда муҳим ва бундай ҳаракатлар учун ҳақиқий қамоқ муддатини олиш мумкинлигини ҳар бир фойдаланувчи билиши ва унинг оқибатларини чуқур англаши керак.
Музаффар Джалолов,
Тошкент шаҳридаги Инҳа университети ректори
