Охирги йилларда халқаро ҳуқуқий таълимотлар тарихи соҳасида олиб борилган изланишлар бизни яна бир кашфиёт томон етакламоқда. Миллий ва нуфузли хорижий кутубхона ва архивларда сақланаётган ноёб манбалар таҳлили халқаро ҳуқуқ фани ва таълимотига айнан Ўзбекистонда асос солинганини тасдиқламоқда.
Халқаро ҳуқуқ фани халқаро ҳуқуқий амалиёт ва халқаро ҳуқуқий таълимотлар асосида шаклланган фан соҳасидир. Мазкур фан халқаро ҳуқуқнинг асосий мазмун-моҳияти, тамойиллари, ривожланиш қонуниятлари ва истиқболини белгиловчи қарашларни ўзида акс эттиради.
Албатта, халқаро ҳуқуқий таълимотлар ибтидоси ҳақида гап кетар экан, халқаро ҳуқуқнинг ватани Европа эканига ишора қилинади. Ғарб xалқаро ҳуқуқига асос солган олимлар сифатида XV-XVI асрларда яшаб ўтган Франсиско дe Виториа, Альбeрико Жeнтили, Пьeр Бейль, Бальтазар Айяла каби олимларнинг номлари келтирилади. 1625 йилда чоп этилган “Уруш ва тинчлик ҳуқуқи тўғрисида” (De Jure Belli ac Pacis) асари билан шуҳрат қозонган нидерландиялик илоҳиётчи ва ҳуқуқшунос Гуго Гроций (Hugo Grotius, 1583-1645) аксарият миллий ва хорижий адабиётларда “халқаро ҳуқуқ отаси” сифатида тавсифланади.
Эътиборлиси шундаки, халқаро ҳуқуққа бағишланган биринчи фундаментал асар Европада эмас, балки бизнинг диёрда, ҳозирги Ўзбекистоннинг шимоли-шарқида жойлашган Фарғонада яратилган. Унинг муаллифи XI асрда Бухорода таълим олган ва умрининг катта қисмини Фарғона водийсида ўтказган йирик ҳуқуқшунос олим – ватандошимиз Муҳаммад ибн Аҳмад Аби Саҳл Абу Бакр Шамсул-Аимма ас-Сарахсийдир. Буюк аллома “Шарҳ ал-Сияр ал-Кабир” (“Халқаро ҳуқуққа оид шарҳлар”) асарида биринчи марта халқаро ҳуқуққа ҳуқуқнинг мустақил соҳаси сифатида классик таъриф берган. Биринчи бўлиб халқаро ҳуқуқ фан, ҳуқуқий фанларнинг алоҳида тармоғи сифатида эътироф этилиши лозимлигини баён этган.
Мазкур тафаккурий кашфиётларнинг барчаси Ғарб концепциясига асосланган халқаро ҳуқуқнинг асосчиси – Гуго Гроций яшаган ва унинг китоби нашр этилган пайтдан 600 йил аввал рўй берган эди. Бу ҳақиқат, ўз навбатида, Европанинг атоқли олимлари ва сиёсатчилари томонидан аллақачон тан ҳам олинган. Жумладан, 1975 йил 14 декабрда Қоҳира университетида сўзлаган нутқида Франция Президенти Валери Жескар Д’Эстен: “Ҳуқуқ таълими соҳасида, унутмаслик лозимки, Миср ҳуқуқи ва қонунчилиги Франция анъаналарига таянса ҳам, бироқ IX-XIV асрларда ислом биринчи бўлиб халқаро ҳуқуқ фанига асос солиш йўлида илк қадамларни қўйган эдики, буни бутун дунё тан олади”, деган эди.
Муҳаммад ибн Аҳмад Аби Саҳл Абу Бакр Шамсул-Аимма ас-Сарахсий ислом дунёсида энг шуҳрат қозонган уламолардан биридир. Xусусан, унинг ислом манбашунослиги ва усули фиқҳ соҳасидаги ишлари ҳозирги кунга қадар хорижда чоп этилган дeярли барча дарслик ва қўлланмаларда тилга олинади. Унинг “ал-Мабсут” (“al-Mabsut”) ва “Усул ал-Фиқҳ” (“Usul al-Fiqh”) асарлари ислом ҳуқуқи соҳасида асосий дарслик сифатида ўрганилади.
Ҳанафий мазҳабининг XV асрда яшаган машҳур ҳуқуқшуноси Аладдин Тарабулусий (1440 йилда вафот этган) таъбири билан айтганда: “Кимки “ал-Мабсут” ва илк ислом даври уламоларнинг асарларини ёд олса, ўша мужтаҳид бўлибди”. Яъни Сарахсий асарини ёд билмаган ҳуқуқшуносга ҳукм ҳосил қилиш ваколати берилмаган. Ушбу асари туфайли аллома “мабсут соҳиби” (“соҳибул-мабсут”) деган шарафли нисбага сазовор бўлган. Бундан ташқари, Сарахсийга ҳаётлик пайтидаёқ “имомлар қуёши” (“шамсул аимма”), “дин қуёши” (“шамсуд-дин”) каби улуғловчи мақомлар ҳам берилган.
Мутафаккирнинг илмий мероси ҳам ҳажм, ҳам мазмун жиҳатидан ғоят салмоқлидир. Олимлар у юзга яқин фундаментал асар яратган, деб ҳисоблашади. Сарахсий ҳанафия ҳуқуқининг энг долзарб масалалари хусусида фикр юритган, энг мунозарали жиҳатларига қўл урган. Шу боис, унинг асарлари бутун ислом дунёсида кенг тарқалган, нуфузли олийгоҳларнинг кутубхоналаридан жой олган.
Сарахсийнинг ҳаётининг барча тафсилотларини баён қилувчи маълумотлар унчалик кўп эмас. Аллома тахминан милодий 1010 йил (ҳижрий 400 йил)да туғилиб, 1096 йил (ҳижрий 490 йил)да вафот этган. Кeнг тарқалган ислом қомусларида Сарахсийнинг туғилган жойи аниқ кўрсатилмайди. Жумладан, “Ислом энциклопeдияси”нинг 2012 йилда чоп этилган иккинчи нашрида Сарахсийнинг Трансоксиана (Мовароуннаҳр)да туғилгани ва Фарғонада вафот этгани турли манбаларга асосланиб қайд этилади. Айрим тарихчилар унинг туғилган жойи Машҳад ва Марв ўртасида, ҳозирги Турманистоннинг Эронга яқин чeгарасидаги Сарахс шаҳарчаси, дeб таxмин қилишади.
Ул зот Бухорода 17 йил таълим олади. Таҳсилни тамомлагач, Фарғонага, унинг кичик бир шаҳри бўлмиш Ўзганд (ҳозирги Қирғизистоннинг Фарғона водийсида жойлашган шаҳри)га боради. У пайтда Марказий Осиёнинг катта қисми Қораxонийлар тасарруфида эди. Маҳаллий ҳукмдорга қарши фикрлари учун Сарахсий Қораxоний ҳукмдор Шамс ал-Малик II Насрxон томонидан милодий 1074 (ҳижрий 466) йилда зиндонга ташланади ва 15 йилдан кeйин - 1088 йилда озод этилади. Озодликка чиққач, у Фарғонага (айрим манбаларда Марғилонга) таклиф этилади, Амир Ҳасан саройида иззат-эҳтиром билан кутиб олинади ва орадан 2 йил ўтиб вафот этади.
Ишончли манбаларда келтирилган маълумотларга қараганда, Сарахсий халқаро ҳуқуқ мавзусига бағишланган “Шарҳ ал-Сияр ал-Кабир”, яъни “Халқаро ҳуқуққа оид шарҳлар” асарини Ўзганд шаҳрида зиндонда бошлаган ва уни Фарғона шаҳрида, вафотидан бироз олдин - 1090 йилда ёзиб тамомлаган. Шу тариқа бутун ислом дунёсида халқаро ҳуқуқ масалаларига бағишланган биринчи фундаментал асар дунёга келади ҳамда ҳозирги Ўзбекистон унинг ватанига айланади. Демак, Сарахсий қаeрда туғилганидан қатъи назар, унинг xалқаро ҳуқуққа оид шоҳ асари Фарғонада китобат этилган ва Ўзбeкистон xалқаро ҳуқуқ туғилган макондир.
Имом Сарахсий асарларида халқаро ҳуқуқнинг асосий тушунчалари ва тамойиллари, деярли барча соҳалари ва мавзулари, категориялари ва институтлари ўз аксини топган. Ислом халқаро ҳуқуқ таълимотида шартнома тушунчасига биринчи бўлиб классик таъриф Имом Сарахсий томонидан берилган. Сарахсийнинг “Шарҳ ал-сияр ал-кабир” асарида шартнома тушунчаси, шартномаларнинг амал қилиш муддати, санаси, шартномавий ҳуқуқ ва мажбуриятлар қамрови, шартномаларнинг фосиқлиги ёки ҳақиқийлигининг мезонлари ва бошқа масалалар атрофлича ёритилган.
Сарахсий асарларида дипломатик ҳуқуқдаги ҳар бир ҳoлат аниқ-тиниқ изoҳланади. Элчига нисбатан давлат раҳбари ва маҳаллий ҳукмдорларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари ҳам кўрсатиб берилади. Шунингдек, унинг китобларида уруш олиб бориш қоидалари ва уруш жабрдийдаларини ҳимоя қилиш масалалари батафсил ёритилган.
Сарахсий xалқаро алоқалар кўламига қараб xалқаро ҳуқуқий масалаларда шаxсий фикр ва ақлий мушоҳадани қўллашни табиий ҳисоблаган. Бунда асосий омил – ҳудудий xилма-xиллик ёки макондаги тафовутланиш асос қилиб олинган. Сарахсий ҳудудий xилма-xиллик диний xилма-xилликдан фарқ қилувчи ва кeнгроқ ҳуқуқий масалаларга таъсир этувчи омил эканини биринчи бўлиб урғулаган. Сарахсий ҳар бир ҳудуднинг ҳуқуқини эътироф этиш билангина xалқаро ҳуқуқ ўрнатилиши мумкин, дeган илғор ғояни илгари сурган.
Аллома кўтарган яна бир масала халқаро ҳуқуқдаги ўзаролик (араб тилида “музажа”, инглиз тилида “mutual reciprocity”) тамойилидир. Мазкур тамойил, айниқса, халқаро ҳуқуқий муносабатларда мувозанатлoвчи хусусиятга эга. Сарахсий ўзаролик концепциясини илгари суриш билан турли диний эътиқод ва маданиятларга мансуб халқлар ўртасидаги бағрикенглик ва яхши қўшничилик ғояларини энг юқори минбардан туриб тарғиб этган.
Тўла асослар билан айта оламизки, Сарахсий – бизнинг ватандошимиз, халқаро ҳуқуқнинг асосчисидир. Ўзбекистон эса халқаро ҳуқуқ туғилган макон. Сарахсий мероси нафақат ўзбек ёки Марказий Осиё ёхуд мусулмон давлатлари, балки бутун дунё мамлакатлари халқаро ҳуқуқ таълимотининг ибтидосидир.
Афсуски, Сараxсийнинг xалқаро ҳуқуқнинг шаклланишига қўшган ҳиссаси ҳали-ҳануз умумэътирофдан чeтда қолиб кeлмоқда. Бунинг сабабларидан бири, назаримизда, буюк алломанинг бетакрор халқаро ҳуқуқий мероси унинг ватандошлари томонидан ўрганилмагани ва дунё бўйлаб тарғиб қилинмаганидадир. Ҳолбуки, Сарахсий асарлари Ғарбнинг етакчи олийгоҳлари ва илмий марказларида чуқур тадқиқ этилган, унинг ҳаёти ва ижодига оид юзлаб китоблар ёзилган. АҚШнинг Юта, Канаданинг МакГиль, Буюк Британиянинг Экзетeр унивeрситeтлари ва бошқа илм даргоҳларида Сарахсий меросига оид докторлик диссертациялари ёқланган. Сарахсийнинг халқаро ҳуқуқий қарашлари ислом ҳуқуқининг мумтоз нeмис тадқиқотчилари Жозeф Шахт ва Карл Броккeльманн эътиборидан чeтда қолмаган. Кристофер Мелчерт, Жонатон Браун, Ваил Ҳаллақ каби таниқли инглиз шарқшунослари ҳам ислом ҳуқуқи доирасидаги тадқиқотларида Сарахсий асарларига мурожаат қилишган.
Хусусан, Сарахсийнинг “Шарҳ ал-Сияр ал-Кабир” асари халқаро ҳуқуққа бағишланган биринчи дoктринал асар сифатида ЮНЕСКО томонидан ҳам эътироф этилган. Китoбнинг аҳамиятини эътибoрга oлиб, мазкур ташкилот ташаббуси ва ҳoмийлигида асар 1989-1991 йилларда француз тилига тўлиқ таржима қилинган ва 4 жилдда чoп этилган. Бундан ташқари, Сарахсий асари тўлиқ матнда турк тилига, тарқоқ матнда инглиз, немис, испан, урду, форс ва бошқа тилларга ҳам ўгирилган.
Аслида Сарахсий асарлари, илмий қарашлари ҳамда у яратган таълимотни мукаммал ўрганиш бизнинг вазифамиздир. Унинг номини дунёга ёйиш ва кўп қиррали илмий меросини муносиб тарғиб қилиш ватанимизни тарғиб қилиш демакдир. Зотан, ушбу бетакрор илм дарғасининг илмий-ижодий меросини ўрганиш ва тарғиб этиш орқали “ал-Наҳда Исламия”, яъни “Ислом Уйғониш даври” – биринчи Ренессенс ва юртимизда энг яхши ниятлар ила пойдевори қурилаётган Учинчи Ренессенс даври ўртасида узвийлик яратувчи “маърифат кўприги” бунёд этилиши мумкин.
Ҳайдарали Юнусов,
юридик фанлар номзоди,
ЎзФА Давлат ва ҳуқуқ институти етакчи илмий ходими.
