Юксак тараққиёт йўлидан дадил илдамлаётган янги Ўзбекистонда халқимизнинг сиёсий тафаккури тубдан ўзгарди, сиёсий маданияти сезиларли даражада юксалди. Сиёсий партияларнинг жамият ҳаётидаги роли ва иштироки кучайди. Тафаккур юксалгани халқимизнинг мамлакатимиздаги шиддатли ислоҳотларга, қабул қилинаётган қарор ва қонунларга, ён-атрофимиз ва жаҳонда содир бўлаётган воқеаларга бефарқ эмаслигида яққол кўзга ташланади.

Янги Ўзбекистон ўз олдига қўйган мақсадларга жамиятда учраб турган иллатлар, жумладан, таниш-билишчилик, уруғ-аймоқчилик ва коррупцияга қарши курашда аҳолининг барча қатламлари сиёсий ва ҳуқуқий тафаккурини шакллантирмасдан, ривож­лантирмасдан, амалда қўлламасдан туриб эришиб бўлмайди. Бунда сиёсий тафаккур жамият сиёсий ҳаётида юз бераётган жараёнларнинг умумий, хусусий, алоҳида томонларининг ўзаро алоқадорлигини акс эттирувчи, айни вақтда ўзгартирувчи ва бирор мақсад сари йўналтирувчи ақлий билишнинг юқори шаклларидан биридир.

Аҳолининг ҳуқуқий билими, онги ва маданияти юксак даражада бўлсагина, улар ижтимоий ҳаётдаги ўзгаришларга фаол муносабатда бўлади, шахсий фикрини билдирган ҳолда жамият тараққиётига ўз ҳиссасини қўшиши мумкин. Сиёсий ёки ҳуқуқий тафаккурни юксалтириш, ўз навбатида, давлат ва жамият ҳаётини ислоҳ қилиш, амалдаги қонун ҳужжатларини танқидий таҳлилдан ўтказиш, давр талабларидан келиб чиқиб, уларга тегишли ўзгартиришлар киритиш, эскирган ва тараққиётга тўсиқ бўлаётган меъёрларни бекор қилиш билан бевосита боғлиқдир. Ўзбекистондаги сиёсий-ҳуқуқий, ижтимоий-иқтисодий ва маданий-маърифий соҳалардаги кенг қамровли ислоҳотлар жараёнида аҳоли онги ва тафаккуридаги ўзгаришларни ўрганиб бориш ва тегишли социологик тадқиқотларни ўтказиш вужудга келиши мумкин бўлган муаммолар олдини олиш ва манзилли чора-тадбирлар кўриш имконини беради.

Жамиятни модернизациялаш ва янгиланиш жараёнлари том маънода инсон манфаатлари асосида амалга оширилаётгани, инсон ҳаёти, фикри, хоҳиш-иродаси ва меҳнати, мулки давлат томонидан ҳимоя қилиниши қонунларда кафолатлангани мамлакатда сиёсий тафаккур, ҳуқуқий жавобгарлик ва ҳуқуқий бурч давлат ва жамият ҳаётида муҳим аҳамият касб этаётганини билдиради. Оддий қилиб айтганда, бугунги аҳоли кечаги ҳамма нарсага эргаштириб кетаверадиган оми оломон эмас.

Ҳа, халқимизнинг тафаккури ўзгарди. Биргина конституциявий ислоҳотлар, янгиланишларни мисол тариқасида келтирайлик. Янги таҳрирдаги Конституция қабул қилинишида халқимиз ўз таклиф ва ташаббуслари билан фаол иштирок этди. Бош қонунимизнинг муаллифи халқимизнинг ўзи бўлди. Конституция лойиҳаси жамоатчилик муҳокамасига қўйилганидан то у референдумда маъқулланиб, қабул қилингунича халқимиз бу жараёнларда фаол қатнашди.

Бугун барча муҳим қонун ва қарорлар жамоатчилик муҳокамасидан кейин қабул қилинаётгани халқимизнинг сиёсий тафаккури юксалганидан далолатдир десак янглишмаган бўламиз. Қолаверса, халқимизнинг тафаккури кучайгани ҳисобига аралаш сайлов тизимини жорий этишга мустаҳкам замин яратилди. Ҳолбуки, кўплаб давлатларда бундай ислоҳотларни ўтказиш учун ўн йиллар керак бўлган.

Сиёсий тафаккур жамият сиёсий тизимининг энг асосий элементларидан бири сифатида муҳим ўринга эга. Жамиятда сиё­сий тафаккурнинг нечоғлиқ ривожланганлик даражасига қараб, унинг сиёсий тизими қанчалик мукаммаллигига баҳо бериш мумкин. Сиёсий тафаккур мазкур жиҳатлари билан мамлакатда сиёсий барқарорликни сақлаш, мустаҳкамлаш, жамиятни демократлаштириш, сиёсий, ижтимоий ва иқтисодий ислоҳотлар жараёнида, аҳолини маънавий жиҳатдан юксалтиришда муҳим восита бўлиб хизмат қилади.

Сиёсий тафаккурнинг ҳозирги вақтда илмий муомалада мавжуд бўлган қатор талқинлари бор. Масалан, сиёсий тафаккур ўзига маърифатни, онглиликни ҳамда ижтимоий сиёсий фаолиятни қамраб олган шахс ва ижтимоий бирликнинг маданиятидир. Ёки ўз ичида ижтимоий сиёсий институтлар ва сиёсий жараёнлар билан бевосита алоқадор бўлган элементларни қамраб олган жамият маънавий маданиятининг бир қисмидир.

Азал-азалдан бир ҳақиқат бор, яъни тафаккури кучли, ҳуқуқини билган инсон — қудратли инсон. Зеро, бундай шахс ўз ҳуқуқи поймол бўлишига йўл қўймайди, адолатсизлик, қонунбузарликка қарши кураша олади, айни пайтда ўз зиммасидаги масъулият ва бурчни ҳам чуқур ҳис этади. Демак, бундай шахсларнинг кўплиги ҳар қандай жамиятнинг бойлигидир.

Биз бугун шиддат ила кечаётган бир даврда яшаяпмиз. Дунёда кескинликлар, маҳобатли ўзгаришлар содир бўляпти. Бу жараёнда жамият ўзгаришлари баъзан инсон онг-тафаккурини ҳам ортда қолдириб кетаётгандай. Дунёвий тузумга қарши қаратилган диний тажовузлар, террористик ҳаракатлар, уюшган жиноятчилик ва коррупция шиддат билан кучайиб бораётир. Буларнинг ортида тафаккурнинг пастлиги, жаҳолат, билимсизлик, илмсизлик, таълим олишга бефарқлик каби иллатлар ётибди.

Одамларда сиёсий онг ва тафаккурни юксалтирмай, қонун устуворлигини кенг кўламда кучайтирмай, ривожланган давлатлар сафидан ўрин олиш мураккаб бўлади. Республикамизда қонун устуворлигини таъминлаш, фуқаролик жамияти қуриш учун замин тайёрлаш, аввало, ўз ҳуқуқ, мажбурият ва эркинликларини англай оладиган, уларга оғишмай амал қилишга қодир баркамол авлодни тарбиялаб вояга етказишни талаб этади. Шу маънода, таълим бизни қутқарадиган нажоткор куч бўлиши мумкин.

Киши кундалик воқеа-ҳодисаларни кузатиб, доимо ҳушёр турмас, сиёсий тажриба ҳосил қилмас экан, сиёсий тафаккурга эга бўлиши қийин. Шунинг учун воқеа-ҳодисаларни сиёсий идрок этиш тафаккурнинг барча турларидан фарқ қилади ва улардан устундир.

Миллат ўзи учун энг муҳим бўлган миллий тафаккурини, яъни ўйлаш, фикрлаш имко­ниятини асраб қолиши жуда зарур. Акс ҳолда, дунё адабиётининг йирик намояндаси Чингиз Айтматов айтганидек, манқуртлик ботқоғига тушиб қоламиз. Манқуртга айланиш ёки манқуртга айлантирилиш ҳодисаси тарихда ҳам, бугун ҳам кўп учрайди. Тафаккуридан айрилган миллат озод фикрлашдан маҳрум бўлади. У эркинлик туйғусини ҳис этмайди. Ҳис этолмайди. У қарамликни, қулликни курашсиз, норизо бўлмасдан, табиий қабул қилади. У бўйсиниб, муте бўлиб яшайди. Унинг учун муқаддас тушунчанинг ўзи йўқ.

Сиёсий тафаккурини йўқотиш миллат таназзулини билдиради. Мустамлакачилик зулмига кўниккан миллат ҳатто мустақилликнинг мазмун-моҳиятига ҳам етиб боролмайди. Унинг тафаккурида қўрқув, ҳадик ҳукмронлик қилади. У эркинлик ҳавосидан нафас ололмайди. Унинг ўпкаси рутубатга, чиркинликка тўлган.

Президентимиз миллатга миллий, сиёсий тафаккурини қайтарди. Миллатга фикрлаш, ўйлаш, эркин сўз айтиш туйғуларини қайтариб берди. Сиёсий тафаккури қайтариб берилган миллат ўзининг тарихий илдизларини англаб етди. Тафаккуримиз занглаши оқибатида дунёдан узилиб, ҳатто Марказий Осиёда ҳам яккаланиб қолган эдик. Бунинг натижасида бир неча бор урушгача етиб борадиган таҳликали вазиятлар юз берди. Оқибатда қанчадан қанча инсонлар, қариндошлар орасига сунъий парда ташланди. Қуда-андалар, қариндошлар бир-бирининг маъракасига, тўй-тўноғига боролмай қолди. Ҳатто паспортини ёнида олиб юриш ёдидан кўтарилган юртдошимиз Тошкентдан водийга ёки воҳалик Тошкентга келолмасди.

Тасаввур қиляпсизми, ўз юртингда пас­портингиз уйда қолгани учун қўшни вилоятга киролмай ортга қайтяпсиз. Бу эртак эмас. Фақат Президентимизнинг сиёсий иродаси, халқпарвар ва миллатпарвар сиёсати туфайлигина Ўзбекистон дунёга очилди. Янги Ўзбекистон яратилди. Энди ҳеч нарсага бефарқ бўлмаган, тафаккури уйғоқ миллат шаклланди. Моддий муаммони ечиш осонлиги, аммо тафаккур таназзулини бартараф этиш учун йиллар, ҳатто асрлар ҳам етмаслиги аён бўлди.

Кейинги йилларда миллий манфаатларимизни таъминлаш, халқимизни рози қилиш йўлида сидқидилдан меҳнат қилиб, ғоят муҳим натижаларни қўлга киритяпмиз. Энг асосий натижа бошлаган ислоҳотларимиз ортга қайтмайдиган муқаррар тус олганида, бугунги жамиятимизнинг сиёсий ва маънавий уйғонишида намоён бўлмоқда. Бундай жамиятни, ўз олдига улкан вазифалар қўйиб, келажак сари ишонч билан бораётган халқни ҳеч ким ўз йўлидан тўхтата олмайди. Бугун миллионлаб ватандошларимизнинг онгу тафаккури ўзгариб, улар ислоҳотлар жараёнига ўзини бевосита дахлдор деб билмоқда, бу ўзгаришларнинг фаол иштирокчисига айланмоқда.

Аксинча бўлганидачи? Сиёсий «сўқир»лик жамият тараққиётини секинлаштиради, деярли барча соҳаларда мамлакат «қувиб борувчи» мақомида қолади, спортнинг айрим турларини истисно қилганда, бирор соҳада илғорликка, етакчиликка даъво қила олмайди. Шу боис, оммавий ахборот воситалари кучидан фойдаланган ҳолда сиёсий технологияларни қўллаш, миллий контентлар яратиш орқали халқимизнинг сиёсий билимини юксалтириш, тафаккурини чархлашга эътиборни янада кучайтиришимиз даркор.

Бугунги медиамакон, ахборот-коммуникация шакллари тобора кўпайиши даврида интернет, мобил алоқа ва бошқа воситалар ёрдамида жамиятга маънавий интервенция айнан «Софт поwэр» сиёсий технологиялари орқали амалга оширилади, ёшлар онги руҳий-ғоявий манипуляцияга дучор қилинади. Турли ижтимоий сайтлар ва каналлар амалдаги таълим-тарбия йўсинидан фарқ қилиб, тезкор, таъсирчан ва дунёқарашига мос сиёсий технологиялар воситасида ёшлар қалбини забт этади. Сиёсий технологияларсиз эса маърифий ишлар самарадорлигини ошириш мумкин эмас.

Давлат бошқарувида шаффофлик кузатилди — ҳар бир фуқаро ушбу соҳада ­ҳолат бўйича маълумот олиш имкониятига эга. Бунда, афсуски, турли блогер ва мус­тақил журналистлар учқунни алангалатиш, «бургага аччиқ қилиб кўрпани ёндириш» — жамиятда беқарорлик вазиятини шакллантириш, ҳокимият обрўйини тўкишга, аҳолини гиж-гижлатишга уринади, барқарор ­ривож­ланишга реал хавфларни жонлантиришга ҳаракат қилади. Бундай шароитда халқ танлаган дунёвий демократик тараққиёт йўлини сақлаб қолиш, янги Ўзбекистонни барпо этиш, Президентимиз таъбири билан айтганда, халқимизни Учинчи Ренессанс бекатига олиб чиқиш маърифат соҳасидаги эзгу мақсадлардан биридир.

Ушбу улкан мақсадларга эришиш фуқаролар томонидан сиёсий саводхонликни, сиё­сий тафаккурни чархлашни, ҳукумат қарорларини изчиллик билан бажаришни, турли алдов ва бузғунчи таъсирларга ­берилмасликни тақозо қилади. Бу борада давлат, ҳокимият ва фуқаро ўртасидаги масофани янада қисқартириш, давлат ва халқ ман­фаатларини уйғунлаштириш, муштараклигини таъминлаш мақсадида мамлакат медиамаконида сиёсий технологиялардан мақсадли ва самарали фойдаланишни илмий асосда йўлга қўйиш, сиёсий партияларга ўз электорати нуфузини ошириш, етакчи сиёсий партия мақомига эришиш учун замонавий, сиёсий технологияларни шакллантириш ва улардан рақобатли сайлов жараёнларида фойдаланиш мақсадга мувофиқ ҳисобланади.

Ҳозирги янги босқичда сиёсий партиялар аъзолари сонини кўпайтириш, дастурларини янада такомиллаштириш, ўз олдига қўйган мақсад ва вазифаларни кундалик ҳаётга тат­биқ этиб бориш, энг асосийси, партия электорати билан изчил мулоқотда бўлиб, ичига чуқур ва тизимли равишда кириш, муам­моларига амалий-ташкилий жиҳатдан самарали ечим излаш, қонуний ­манфаатларини янада таъминлаш бўйича фаол ҳаракатлар қилиши, тарафдорларининг сиёсий тафаккурини ошириш устида муттасил ишлаши лозим бўлади.

Шунингдек, сиёсий партиялар ўзининг асосий электорати сифатида танланган ижтимоий гуруҳлар манфаатларини қонунчилик ва ижро ҳокимияти доирасида янада теранроқ ифодалашга интилса, аъзолари сафи кенгайиб, мавқеи янада ошиб боришига мустаҳкам замин яратилади. Партия­лараро рақобат янги босқичга чиқади.

Ярим асрдан ортиқ вақтдан бери олий таълим тизимида ишлаётган педагог сифатида тажрибамдан келиб чиқиб яна бир фикрни айтмоқчиман. Ёшларнинг сиёсий тафаккури, дунёқараши анча ўзгарган, юксалган. Улар олдинги ёшлар эмас. Аввал талабаларни мажбурлаб ўқитган бўлсак, бугун мустақил фикрлайдиган, билимга чанқоқ, замонавий технология ва билимларни эгаллашга интилаётган серғайрат ёшлар бизни ўз устимизда кўпроқ ишлашга мажбур қиляпти. Уларда ислоҳотларга ишонч руҳи юқори.

Мактабларда ҳам силжиш катта. Ўрта мактабларни битириб, университетга кирган ёшларда шу нарсаларни кўряпмиз. Бошқа ҳамкасбларим билан суҳбатлашиш асносида бу тенденция кучайганига амин бўляпман. Демак, ислоҳотлар мевасини бермоқда. ­Айтмоқчиманки, сиёсий тафаккур юксалишида таълимдаги ислоҳотлар катта роль ўйнаётир. Хусусан, ижтимоий фанлар ўқитилиши ҳам ёшлар тафаккури ўсишида муҳим бўлди. Зеро, ижтимоий соҳа бошқа техник ва иқтисодий, тижорат, молия, хўжалик соҳалари каби тўғридан тўғри катта даромадлар келтирмайди. Лекин жамиятнинг маънавий бўшлиғи орқали юз берадиган оқибатлар ва офатлар тузатиб бўлмайдиган кулфатларга сабаб бўлиши мумкинлигини бугун ҳаётнинг ўзи исботлаб турибди. Афсуски, бундай ҳаракат тарафдорлари жамиятимизда ҳам учраяпти.

Ижтимоий фанларни камайтирган ҳолда етук мутахассисларни тайёрлаш мумкиндир. Аммо ҳақиқий ватанпарвар, миллат учун ғам чекадиган инсонни тарбиялаш анча мушкул иш. Учинчи Ренессанс ҳақида қанчалик кўп гапирмайлик, ҳаракат қилмайлик, унинг туб моҳиятини ижтимоий-гуманитар фанлар ёрдамисиз ёшлар онгига сингдириб бўлмайди. Ижтимоий-гуманитар фанлар Учинчи Ренессанс бошланиши ва ривожланиши катализатори, юксак тафаккур пойдевори ҳисобланади. Айнан ижтимоий-гуманитар фанлар халқни ва бутун миллатни уйғотишга қодир юксак кучдир.

Бугун биз замонавий билим ва технологиялар, иқтисодиётни эгаллаган авлодни тайёрлашимиз керак. Табиий-техник ва ихтисослик фанлари бундай мутахассисларни тайёрлаш учун асосий омил экани шубҳасиз. Аммо янги авлодни халқ ва жамият, миллат ва давлат манфаатларини кўзлайдиган, ўзини юрт манфаатлари билан бирга кўрадиган ва ислоҳотларга дахлдорлигини, ижтимоий масъуллигини сезадиган, етук инсон этиб тарбиялаш учун ушбу фанларнинг ўзи кифоя қилмайди.

Биз давлат ва жамият манфаатлари йўлида ҳалол меҳнат қилган, бу борада барча ижтимоий чақириқ ва даъватларга «лаббай» деб жавоб берган ота-боболаримиз авлоди таъсирида тарбияландик. Уларнинг бундай авлод бўлишида ижтимоий фанлар тизимининг аҳамияти катта бўлган. Шундай экан, ижтимоий фанларга эътибор бермаслик оқибатида дунёқараши бир томонлама шаклланган, ўзидан бошқани ўйламайдиган, халқ, давлат ва жамият тушунчаларидан бегона ва бугунги кунда чет элларда «бой берилган авлод» дея аталаётган ёшлар авлоди бизда ҳам вужудга келмайдими? Президентимиз «Янги Ўзбекистон стратегияси» асарида бундан 60-70 йил илгари Иккинчи жаҳон урушидан кейинги қийинчилик ва моддий тақчиллик йилларида хорижда ишлаб чиқилган ва асосан, маънавият ва гуманитар таълимга пул сарфлаш зарур эмас деб ҳисобланган ва мутлақ ғоясизликка асосланган ижтимоий концепция оқибатлари қандай бўлганини бугун кўриб турибмиз, дея таъкидлайди. Демак, ижтимоий фанларни ўқитишга вақт ва маблағни аямаслигимиз керак. Беш йил, ўн йил ўтар, сарфланган ресурс изсиз кетмаганининг гувоҳи бўламиз. Жанубий Корея, Япония, Сингапур каби давлатлар тажрибаси ҳам таълим ва тарбияга сарфланган молия ўзини оқлаганини бутун дунёга намоён қилди. Агар ижтимоий фанларни эътибордан қолдирсак, яна эски йўл ўзанларига тушиб қоламиз. Бунга асло йўл қўйиб бўлмайди.

Янги Ўзбекистонда кечаётган ўзгариш­лар ҳақида гап кетса, унинг таърифи жуда мароқли ва залворли: жамиятда тафаккур эпопеяси рўй бермоқда. Бу мардонавор юксалиш йўли билан уйғун ҳодиса. Ана шу йўл барчамизни, кўп миллатли халқимизни янги марралар сари чорлаб туради.

Зеро, бугун тараққиёт йўлида дадил одимлаётган янги Ўзбекистон учун унинг ривожига тўсиқ бўладиган, ўзи ишламай, ишлаётганларга халал берадиган, кузатувчи ва томошабин позициясида турадиган одамлар эмас, аксинча, юртга дахлдорлик билан яшайдиган, мамлакатни ривожлантиришга ҳисса қўшадиган, халқ ва давлат учун ҳалол, виждонан ва сидқидилдан хизмат қиладиган, бир сўз билан айтганда, ватанпарвар, фидойи, ташаббускор шахслар керак. Янги Ўзбекистон ислоҳотлари ёш авлод онгига, сиёсий тафаккурига миллий ғурур билан кириб бормоқда. Жамиятдаги янгиланишлар орқали ёшлар ўзининг воқеликка сиёсий фаол­лиги билан ёндашиб, халқнинг тарихан шаклланган юксак фалсафий тафаккурини теран англаб етди. Мана шундай сиёсий фаол ёшлар юртимизнинг барча ҳудудларида етакчилик фаолияти билан ижтимоий, иқтисодий, маънавий, ҳуқуқий ва бошқа соҳалар ривожига ҳисса қўшаётгани қувонарлидир.

Бугун биз ягона халқ, ягона миллат бўлиб, кўзлаган юксак мақсадларимиз сари дадил боряпмиз. Вужудимиз, қонимизда аждодларимиздан мерос буюк қудрат жўш ураётган экан, биз эзгу орзу ва мақсадимиз — янги Ўзбекистонни, албатта, бунёд этамиз. Сиёсий тафаккури юксак халқи билан Ўзбекистон ҳар томонлама обод ва фаровон, эркин демократик мамлакатга айланади.

Исмоил СОИФНАЗАРОВ,

фалсафа фанлари доктори,

профессор