Бугун сунъий интеллект тушунчаси тобора оммалашиб, унинг инсоният турмуш тарзидаги ўрни кенгайиб бормоқда. Олимлар фикрича, сунъий интеллект башарият тарихида ўзига хос янги даврни бошлаб беради. Келгусида биз фойдаланаётган барча соҳалар айнан сунъий интеллектга мослашишга қайсидир маънода мажбур.

Шунга қарамай, сунъий интеллект нисбатан янги тушунча бўлгани боис, иккиланишлар ҳам йўқ эмас. Унинг ижобий жиҳатлари кўпми ёки салбийси? Айнан шу каби саволлар атрофида баҳс-мунозаралар тўхтамаяпти. Бироқ шуниси аниқки, сунъий интеллект имкониятларидан фойдаланишни эрта бошлаганлар зарар қилмайди.

Мамлакатимизда ҳам сунъий интеллект имкониятлари тўғри баҳоланиб, ундан фойдаланиш тобора оммалашмоқда. Қилиниши лозим бўлган ишлар ҳали кўп, бироқ натижалар ҳам аллақачон бўй кўрсата бошлаган. Хўш, сунъий интеллектни ривожлантириш юртимиз тараққиётига қанчалик ҳисса қўшиши мумкин? Соҳани такомиллаштиришда қандай жиҳатларга кўпроқ эътибор қаратиш мақсадга мувофиқ? Рақамли технологиялар ва сунъий интеллектни ривожлантириш илмий-тадқиқот институти директори ўринбосари Азизжон НУРИДДИНОВ билан суҳбатимиз шу мавзуда бўлди.

— Энг аввало, сунъий интеллект ҳақида умумий тушунча берсангиз. Унинг қисқача тарихи ўқувчилар учун қизиқ, албатта.

— Сунъий интеллект ўзи нима? Содда тилда тушунтирсак, сунъий интеллект —компьютерларнинг одам каби ўйлаши ва иш бажариши. Масалан, расмларни таниши, гаплаша олиши, мураккаб масалаларни еча билиши ва янги нарсаларни ўрганиши.

1950-йилларда олимлар “Компьютерни одам каби ўйлашга ўргатса бўладими?” деган масала билан қизиқа бошлади. Алан Туринг исмли олим “Компьютер қачон ақлли бўлади?” деган саволга жавоб топиш учун махсус “Туринг тести”ни ўйлаб топди. 1956 йилда бир гуруҳ олимлар жамланиб, айни соҳага сунъий интеллект деб ном берди.

1960-йиллардан жуда кўп янгиликлар бўй кўрсатди — компьютерлар шахмат ўйнашни ўрганди, содда саволларга жавоб бера бош­лади. 1970-1980-йилларда қийинчиликлар кўп эди, чунки ўша пайтдаги компьютерлар унчалик кучли эмасди. 1990-йиллардан ке­йин компьютерлар такомиллашиб, интернет пайдо бўлгач, сунъий интеллект янада тез ривожланди.

— Кўплаб олимлар “сунъий интеллект — келажак”, демоқда. Бир қарашда, бу бир оз мавҳум тушунча. Яъни бу келажак ижобийми, салбийми? Бу борадаги фикрларингиз қизиқ.

— Бу жуда ўринли ва долзарб савол. Келинг, сунъий интеллектнинг ижобий ва хавфли жиҳатларини таҳлил қилиб кўрайлик.

Ижобий жиҳатларини санасак. ­Сунъий интеллект воситасида жаҳон тиббиётида катта ўзгаришлар қилиш, масалан, касал­ликларни эрта аниқлаш имконияти, янги дори-дармонлар яратиш, жарроҳлик ­амалиётларини аниқроқ бажариш мумкин.

Шунингдек, таълимда инқилоб қилиш, айни соҳани тубдан ислоҳ этиш ва ривож­лантириш мумкин. Масалан, ҳар бир ўқувчига индивидуал ёндашув имконияти, 24/7 тартибида ишловчи ўқитувчи-ёрдамчи, ўқув материалларини тез ва сифатли тайёрлаш кабилар. Иш самарадорлигини оширишда зерикарли ишларни автоматлаштириш, хатоларни камайтириш, вақтни тежаш мумкин.

Шу билан бирга, салбий ёки хавфли жиҳатлари ҳам йўқ эмас, масалан, сунъий интеллект туфайли кўплаб касблар йўқолиб кетиши, ишсизлик ортиши, жамиятда тенгсизлик кучайиши, шахсий маълумотлар ҳимояси заифлашиши эҳтимоли юқори. Шунингдек, киберҳужумлар хавфи ортиб, ундан қурол сифатида фойдаланиш, сунъий интеллект қарорларини текшириш қийинлашиши, жавобгарлик масаласи ноаниқлигича қолиш хавфи ҳамда одоб-ахлоқ меъёрларига риоя қилиш сусайиши ҳам шулар жумласидан.

Фикримча, сунъий интеллект қурол кабидир. Унинг келажаги қандай бўлиши инсониятга боғлиқ. Агар биз тўғри тартибга солсак, меъёрларни ишлаб чиқсак, ­оқилона фойдалансак, хавфсизлик чораларини кўрсак, сунъий интеллект инсоният учун улкан фойда келтиради. Аммо назоратсиз ривожланишига йўл қўйиб берсак, хавфли оқибатларга олиб келиши мумкин. Сунъий интеллект — порлоқ келажак калити, аммо бу калитнинг назорати ҳамиша эътибор марказида бўлиши лозим.

— Сунъий интеллект одамларнинг қўлидан ишини тортиб олиб қўяди, деяпмиз. Бу фикрга кенгроқ шарҳ берсангиз. Қўлидан ишини олиб қўядими ёки одамлар ўз ишини сунъий интеллект орқали бажара бошлайдими? Шу масалага батафсилроқ тўхталсак.

— Аслида, “Сунъий интеллект ишимизни тортиб олади”, деган фикр тўла ўзини оқламайди. Бу ерда икки ҳолат мавжуд. Иш ўзгариши ҳақида гапирадиган бўлсак, ­аввало, бир нечта ҳаётий мисол билан бош­лаш мумкин. Масалан, ҳисобчилар илгари калькулятор ёрдамида ҳисоб-китобларни амалга оширган, ҳозир эса улар 1C дастури каби замонавий воситалардан фойдаланиб ишлайди. Ёки банк ходимлари олдин қоғозда ҳисоб юритган бўлса, энди компьютер дастурларидан фойдаланиб, тез ва аниқ ишламоқда. Журналистлар ҳам ҳозирги кунда сунъий интеллект ёрдамида матнларни таҳрирлаш ва янгиликлар тайёрлаш имкониятига эга.

Янги касблар пайдо бўляпти. Масалан, бугунги кунда сунъий интеллект тизимларини созловчи мутахассислар, маълумотларни таҳлил қилувчи кадрлар, рақамли маркетинг бўйича мутахассислар ва сунъий интеллект этикаси билан шуғулланувчиларга талаб ортиб бораётир.

Ҳаётий мисол келтирсак. Дейлик, бирор банкда кредит бўйича 10 нафар мутахассис ишлаган бўлсин. Соҳада сунъий интеллект жорий қилингандан кейин кредит бериш жараёни автоматлаштирилди. Аммо бу 10 кишининг ҳаммаси ишсиз қолади, дегани эмас. Уларнинг 5 таси сунъий интеллект билан ишлашни ўрганиб, янада самаралироқ меҳнат қилишни бошлайди. 3 киши мижозлар билан мулоқот қилишга йўналтирилади, икки киши эса сунъий интеллект тизимини назорат қилиш ва унинг тўғри ишлашини таъминлаш билан шуғулланишга ўтади. Яъни бунда иш жойлари йўқолмайди, фақат иш услуби ўзгаради, янги кўникмалар талаб қилина бошлайди, умумий олганда, иш самарадорлиги ошади.

Бундан шундай хулоса чиқадики, сунъий интеллект одамларнинг ишини тортиб олмайди, аксинча, у иш услубини замонавийлаштиради, янги имкониятлар яратади ва инсонларни ўзини ривожлантиришга ундайди. Бу жараёнда энг муҳими ўзимизнинг устимизда ишлашдир. Доимий ўрганиш, янги технологияларни тезкор ўзлаштириш ва ҳар қандай ўзгаришларга мослашувчанликни намоён қилиш керак. Шундай қилиб, сунъий интеллект биз учун рақиб эмас, балки ёрдамчидир. Уни тўғри ишлата олган инсон янада муваффақиятли бўлиши эҳтимоли юқори.

— Сунъий интеллект юртимизда қачондан истеъмолга кира бошлади, соҳа бўйича умумий аҳволимиз қандай, қандай ишлар амалга оширилди? Шулар хусусида ҳам гапириб берсангиз.

— 2020-2021 йиллардан Ўзбекистонда сунъий интеллектга алоҳида эътибор қаратила бошланди. Бу соҳада бир нечта муҳим қадамлар ташланди. Масалан, “Рақамли ­Ўзбекистон — 2030” стратегияси қабул қилинди ва Сунъий интеллект технологияларини 2030 йилга қадар ривожлантириш стратегияси тасдиқланди.

Таълим соҳасида ҳам кўп ишлар қилин­япти. IT парклар очилмоқда, университетларда сунъий интеллект йўналишлари ташкил этилди, онлайн курслар йўлга қўйилди. Амалий лойиҳалар ҳам аллақачон бошланган бўлиб, масалан, “Ақлли шаҳар” технологиялари жорий этиляпти, давлат хизматлари рақамлаштирилмоқда ва соғлиқни сақлаш тизимида сунъий интеллект ечимлари қўлланилмоқда.

Ҳозирги кунда сунъий интеллект воситасида Тошкент шаҳрида видеокузатув тизимлари фаолият кўрсатмоқда, банк тизимида скоринг моделлари ишлатиляпти, электрон ҳукумат хизматлари ривожлантирилмоқда, шунингдек, таълимда ҳам онлайн платформалар кўпаймоқда.

Лекин бу жараёнда қатор муаммолар ҳам мавжуд. Масалан, мутахассислар етишмаслиги, инфратузилма чекловлари, молиялаштириш масалалари ва қонунчилик базасининг тўлиқ шаклланмагани. Бу муаммоларни ҳал қилиш учун келажакда бир неча омилларга эътибор қаратилиши керак.

Масалан, сунъий интеллект соҳасида кадр­лар тайёрлаш, инфратузилмани ривожлантириш, халқаро ҳамкорликни кучайтириш ва маҳаллий сунъий интеллект ечимларини яратиш зарур. Бундан ташқари, тавсия сифатида сунъий интеллект соҳасида таълимни янада кучайтириш, стартапларни қўллаб-қувватлаш, хусусий секторни жалб қилиш ва халқаро тажрибани ўрганишни айтиш мумкин.

Ўзбекистонда сунъий интеллект соҳаси эндигина ривожланиш босқичида ва олдимизда катта вазифалар турибди. Лекин давлат даражасида соҳага эътибор қаратилаётгани ва дастлабки оқилона қадамлар қўйилаётгани бу вазифаларни уддалашимизга ишончни оширади. Шу зайлда давом этилса, келажакда катта ютуқларга эришишимиз шубҳасиз.

— Сунъий интеллектни ривожлантириш мамлакатимиз тараққиёти учун қанчалик аҳамиятга эга бўлади? Яъни биз ҳозир катта натижаларга эриша олмаётган соҳаларнинг қайси бирларида юксалиш юқори бўлиши мумкин?

— Сунъий интеллект ривожланиши мамлакатимиз тараққиётида жуда катта аҳамиятга эга. Унинг воситасида биз бир неча соҳада ютуқларга эришишимиз мумкин. Масалан, қишлоқ хўжалигида, тиббиётда, таълимда ва иқтисодиётда.

Дейлик, қишлоқ хўжалигида сунъий интеллект ёрдамида тупроқни текшириш, сув ресурсларини тежаш ва ҳосилдорликни ошириш мумкин. Тиббиётда эса касаллик­ларни олдиндан аниқлаш ва самарали даволаш учун янги имкониятлар очилади. Таълим соҳасида ҳар бир ўқувчи учун шахсий дастурлар тайёрлаш ва ўқитиш жараёнини янада самарали қилиш имконияти юқори.

Иқтисодиётда сунъий интеллект катта ўзгаришларни юзага келтиради. Корхоналарда иш жараёнларини автоматлаштириш, маҳсулотларни тезроқ сотиш стратегияларини ишлаб чиқиш ва ходимларни фаоллаштириш учун ундан самарали фойдаланиш мумкин.

Албатта, булар билан боғлиқ баъзи муаммолар ҳам йўқ эмас. Масалан, ишсизлик масаласи ёки маълумотлар хавфсизлиги. Бироқ бу муаммоларни ҳал қилиш учун янги ечимлар ва қонуний мезонлар ишлаб чиқишнинг иложи бор.

Қисқача айтганда, сунъий интеллектни ривожлантириш орқали мамлакатимиз кўп­лаб соҳаларда ютуқларга эриша олади, келажакда янада тараққийлашади.

— Юртимизда сунъий интеллектнинг ҳаётга татбиқ этилиши қай даражада? Мослашув нормал давом этяпти деб ҳисоб­ласак тўғри бўладими?

— Ўзбекистонда сунъий интеллект технологияларини ҳаётга татбиқ этиш жараёни ҳозирги кунда фаол бўлиб, бу соҳада муайян ютуқларга эриша бошладик. Лекин сунъий интеллектнинг имкониятлари жуда катта, ундан фойдаланиш даражамиз ҳозирча бош­ланғич босқичда деб ҳисобласак тўғри бўлади.

Мамлакатимизда давлат бошқаруви тизимларида, таълимда, тиббиётда, иқтисодиётда ва қишлоқ хўжалигидаги бир нечта соҳаларда сунъий интеллект технологияларидан фойдаланиш кенгайяпти. Масалан, электрон хизматлар, онлайн таълим платформалари, касалликни ташхис қилиш учун алгоритмлар, корхоналардаги автоматлаштирилган тизимлар ва деҳқончиликда замонавий технологияларни кўпайтириш каби йўналишларда ундан фойдаланиш орқали ишлар самаралироқ бўлиб бормоқда.

Тўғри, муаммолар бор. Масалан, сунъий интеллект билан ишлаш учун малакали кадрлар етарли эмас, замонавий техника ва инфратузилма тўлдирилмаган. Шунингдек, маълумотлар хавфсизлиги ва шахсий ҳуқуқларни ҳимоя қилиш борасида қонуний база ҳозирча тўлиқ ишлаб чиқилмаган.

Умумий жиҳатдан эътироф этганда, мамлакатимиз сунъий интеллект технологияларини ривожлантиришга самарали мослашмоқда, фақат бу жараённи тезлаштириш учун кадрлар тайёрлаш, инфратузилмани такомиллаштириш ва қонуний меъёрларни мустаҳкамлашга кўпроқ эътибор қаратишимиз айни муддао.

— Сунъий интеллектни кенг жамоат­чиликка танитиш учун қандай ишлар қилиниши лозим деб ҳисоблайсиз? Жаҳон тажрибасида бунинг учун қандай усуллардан фойдаланилади?

— Кенг жамоатчиликка сунъий интеллектни танитиш учун, аввало, оддий, содда тилда бу технологиялар имкониятлари ва фойдаларини тушунтириш зарур. Одамларга сунъий интеллект нима эканини, у ҳаётимизга қандай таъсир кўрсатиши мумкинлигини ва бошқа муҳим жиҳатларини англатиш керак.

Биринчи навбатда, маълумотларни тарқатиш учун интернет платформалари, ижтимоий тармоқлар, подкастлар ва бошқа замонавий воситалардан фойдаланиш мумкин. Масалан, жаҳонда Google, IBM, Microsoft каби компаниялар сунъий интеллектни содда тилда тушунтирувчи видеодарслар, интер­актив лойиҳалар ва онлайн семинарларни тайёрламоқда. Бундай контентлар одамларга сунъий интеллектни тўғри тушунишга ёрдам беради.

Иккинчидан, таълим муассасаларида сунъий интеллектга оид асосий тушунчаларни ўргатиш керак. Масалан, мактаблар ва лицейларда унинг асосларини ўргатувчи курслар, конкурслар ва ло­йиҳаларни ташкил этиш мумкин. Жаҳон тажрибасидан мисол сифатида АҚШдаги “AI4K12” ло­йиҳасини келтириш мумкин. Ушбу лойиҳа ўқувчиларга сунъий интеллект нима эканини тушунтириш ва уларни технологиялар билан таништириш мақсадида яратилган.

Учинчидан, сунъий интеллект технологияларини амалиётда кўрсатиш орқали одамларга унинг фойдасини тушунтириш анча самарали. Масалан, шаҳарларда сунъий интеллектдан фойдаланилган янги хизматларни, айтайлик, автоматик таржимонлар, виртуал консультантлар ёки тиббиётдаги ташхис тизимлари системаларини намойиш этадиган марказлар очиш мумкин. Жаҳонда бу ишга мисол сифатида Cингапурдаги “Smart Nation” лойи­ҳасини келтирса бўлади. Уларда ­сунъий интеллект­дан фойдаланилган транспорт тизимлари, энергетика бўлимлари ва шаҳар хизматлари кенг қўлланилади.

Тўртинчидан, сунъий интеллектнинг одамлар ҳаётига олиб келадиган қулайлик­ларига мисолларни кўпайтириш керак. Юқорида таъкидлаганимиздек, тиббиётда касалликларни тезкор аниқлаш, деҳқончиликда унумдорликни ошириш, таълимда шахсий ёндашувни тақдим этиш каби имкониятларни эътиборга олиш зарур.

Шунингдек, сунъий интеллектнинг хавф­лари ва салбий жиҳатлари ҳам тушунтирилиши керак. Масалан, маълумотлар хавфсизлиги, шахсий ҳуқуқларни ҳимоя қилиш ва ишсизлик каби муаммолар кўпроқ муҳокама қилиниши лозим. Бунда Европада GDPR (Шахсий маълумотларни ҳимоя қилиш бў­йича умумий тартибот) каби меъёрлар сунъий интеллектнинг томонларини мувозанатлашга ёрдам беради.

Умумий айтганда, сунъий интеллектни кенг жамоатчиликка танитиш учун содда ва тушунарли маълумотлар, амалиётдаги мисоллар, таълим орқали таништириш ва технологияларни кўрсатиб беришдан кенг фойдаланиш мақсадга мувофиқ. Жаҳон таж­рибасида бу ишлар муваффақиятли равишда амалга оширилмоқда ва бизда ҳам шу усуллардан фойдаланиш имконияти бор.

— Сунъий интеллектни ривожлантириш бўйича ўз таклифларингиз билан ўртоқлашсангиз.

— Мутахассис сифатида бир неча таклифим бор. Улар мамлакатимизда сунъий интеллект технологияларини тезкор ва самаралироқ кенгайтиришга ёрдам беради деб ўйлайман.

Таълим тизимини янада рақамлаштириш. Аввало, мактабларда ва олий ўқув юртларида сунъий интеллект асосларини ўргатиш зарур. Масалан, математика, дастурлаш ва маълумотлар таҳлилига оид пойдевор курс­ларни киритиш керак. Шунингдек, ёшлар учун сунъий интеллектга оид лойиҳалар, конкурслар ва хакатонларни ташкил этиш мумкин. Бу уларда технологияларга қизиқиш уйғотади.

Кичик ва ўрта бизнесларга ёндашув. Кичик ва ўрта бизнесларга сунъий интеллект технологияларидан фойдаланиш имкониятини берувчи арзон ва оддий платформаларни яратиш керак. Масалан, автоматик ҳисоб-­китоб тизимлари, маркетинг стратегияларини ишлаш учун алгоритмлар ёки мижозлар билан муносабатларни такомиллаштирувчи виртуал консультантлар каби воситалар.

Давлат томонидан қўллаб-қувватлашни доимий давом эттириш. Давлат сунъий интеллект соҳасида ишларни қўллаб-қувватлаш учун максимал ёрдам бериши айни муддао. Масалан, сунъий интеллект лойиҳаларига инвестиция киритиш, стартапларга грантлар бериш, замонавий техника ва серверларга эҳтиёжни қондириш. Бундан ташқари, сунъий интеллект технологияларини қўллаш билан боғлиқ қонуний базани муттасил такомиллаштириш зарур.

Хорижий тажрибалардан фойдаланиш. Жаҳондаги муваффақиятли сунъий интеллект лойиҳаларини ўрганиш ва улардан тажриба олиш керак. Масалан, Cингапур, Финляндия, Эстония каби мамлакатларда сунъий интеллект давлат бошқаруви, таълим ва тиббиётда қандай қўлланилганини кенг­роқ ўрганиш лозим. Улар билан ҳамкорлик қилиш ва экспертларни жалб этиш ҳам муҳим.

Маълумотлар базасини яхшилаш. ­Сунъий интеллектнинг самарали ишлаши учун анча катта ҳажмдаги маълумотлар керак. Шу боис, мамлакатимизда маълумотларни йиғиш, сақлаш ва уларни таҳлил қилиш учун замонавий инфратузилмани яратиш зарур. Бунда маълумотлар хавфсизлиги ва шахсий ҳуқуқларни ҳимоя қилишга алоҳида эътибор берилиши керак.

Жамоатчиликка маълумотларни кенг тарқатиш. Одамлар сунъий интеллект нима эканини ва унинг фойдасини тушуниши учун маълумотларни кенг тарқатиш зарур. Телевизор, интернет, ­ижтимоий тармоқлар орқали сунъий интеллектга оид видеодарслар, подкастлар ва мақолаларни кўпроқ тайёрлаш айни муддао. Масалан, “Сунъий интеллект бизнинг ҳаё­тимизни қанчалик ўзгартиради?” каби мавзуларда оддий тилда видеоконтентлар яратишимиз лозим.

Фан-техника парклари ва инновация марказларини кўпайтириш. Сунъий интеллект технологияларини ривожлантириш учун махсус фан-техника парклари ва инновация марказлари очиш керак. Бу ерда ёш мутахассислар ўз лойиҳаларини ишлаб чиқиш, синаш ва амалга ошириш имкониятига эга бўлади.

Халқаро ҳамкорликни кучайтириш. Халқаро ташкилотлар, университетлар ва компаниялар билан ҳамкорликни кучайтириш керак. Масалан, Google, IBM, Microsoft каби компаниялар билан биргаликда сунъий интеллект лойиҳаларини амалга ошириш ёки улардан тажриба олиш мумкин.

Сунъий интеллектни ривожлантиришда таълим, давлат қўллаб-қувватлаши, хорижий тажрибалардан фойдаланиш, маълумотлар базасини такомиллаштириш ва жамоатчиликда маълумотларни кенг тарқатиш жуда яхши самара беради.

“Янги Ўзбекистон” мухбири

Жонибек АЛИЖОНОВ суҳбатлашди.