Давлат мустақиллигининг энг муҳим рамзларидан бири ҳам – бу унинг давлат тилидир. Буюк маърифатпарвар бобомиз Абдулла Авлоний таъкидлаганидек, “Ҳар бир миллатнинг дунёда борлиғини кўрсатадурган ойинаи ҳаёти тил ва адабиётидур”. Барчамизни бирдек қувонтирадигани шуки, сўнгги йилларда давлатимиз раҳбарининг қатъий сиёсий иродаси билан ана шу ойинаи ҳаётимизга эътибор тубдан ўзгариб, унинг жамиятдаги ўрни ва нуфузи тобора мустаҳкамланиб бормоқда.
Мамлакатимизда олиб борилаётган оқилона сиёсат замирида миллий ўзликни англаш, Ватан тақдирига дахлдорлик ҳиссини кучайтириш каби эзгу мақсадлар мужассам. Бу – Янги Ўзбекистоннинг маънавий-маърифий тараққиёт йўлидаги энг устувор вазифалардан биридир. Давлат тилини ривожлантириш борасидаги тарихий фармон ва қарорларнинг қабул қилиниши она тилимиз тараққиётининг янги, юксак босқичини бошлаб берди. Айниқса, Президентимизнинг 2019 йил 21 октябрдаги “Ўзбек тилининг давлат тили сифатидаги нуфузи ва мавқеини тубдан ошириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги фармони ушбу йўналишдаги амалий ҳаракатлар ривожи учун катта йўл очди. Бу саъй-ҳаракатлар шунчаки қоғозларда қолиб кетмаяпти, биз уларнинг амалий ифодасини кундалик ҳаётимизда, кўчаларимизда, инсонлар мулоқотида кўриб, ҳис қилиб турибмиз. Бу ўзгаришлар, аввало, ёш авлод қалбида она тилига бўлган меҳр ва ҳурмат туйғуларини шакллантиришда, уларни ватанпарварлик руҳида тарбиялашда беқиёс аҳамият касб этмоқда.
Шаҳар кезарканмиз, атрофга назар солсак, кўзимиз нақадар ёқимли ўзгаришларга тушади. Илгари хорижий сўзлар билан тўлдирилган пештахталар ўрнида бугун жарангдор ўзбекча номларнинг пайдо бўлаётгани дилларга илиқлик улашади. Бир пайтлар фақатгина чет эл сўзлари билан аталган тадбиркорлик субъектлари, дўконлар ва хизмат кўрсатиш масканлари эндиликда ўзимизнинг маънодор ва гўзал сўзларимизни танлаётгани миллий ғуруримизнинг амалдаги тантанаси саналади. “Ўзбекистонда ишлаб чиқарилган” деган ёзув билан бирга, “Орзу”, “Ишонч”, “Саодат”, “Барака” каби соф ўзбекча номларни кўрганда, беихтиёр қалбингизда шу юртга, шу элга бўлган муҳаббатингиз янада ортади. Бу, ўз навбатида, жамиятда соғлом мафкуравий муҳитни яратишга хизмат қилади.
Тадбиркорларимизнинг бу каби ташаббуслари уларнинг нафақат ўз фаолиятига, балки Ватан келажагига ва миллий қадриятларимизга ҳам чуқур ҳурмат билан ёндашаётганидан далолат беради. Улар давлат сиёсатини нафақат сўзда, балки амалда ҳам қўллаб-қувватлаётган фидойи инсонлардир. Бу жараён ўз-ўзидан бўлаётгани йўқ, албатта. У жамиятимиздаги маънавий уйғонишнинг, ўзлигимизга қайтишнинг ёрқин ифодасидир.
Айниқса, умумий овқатланиш шохобчаларидаги ўзгаришлар таҳсинга лойиқдир. Тошкентимизнинг марказий кўчаларида сайр қилар экансиз, миллий руҳ уфуриб турган “Бешқозон”, “Афсона”, “Ўзбегим”, “Тандир” каби номли тамаддихоналарга кўзингиз тушади. Уларга кирибоқ, ўзбекона меҳмондўстлик ва миллий колорит муҳитига шўнғийсиз. Энг қувонарлиси, кўплаб ресторан ва кафеларда таомномалар нафақат бошқа тилларда, балки биринчи навбатда давлат тилида, гўзал ва бехато услубда тақдим этилаётганидир. Севимли таомларимизнинг номини ўз тилимизда ўқиб, унинг таъмини ҳис қилиш ўзгача завқ бағишлайди. Бу кичик, аммо муҳим жиҳат хизмат кўрсатиш маданиятининг юксалаётганини кўрсатиш баробарида, юртимизга келган хорижий меҳмонларга ҳам ўзбек тилининг нақадар бой ва жозибадор эканини намоён этиш учун ажойиб имконият яратади. Бу ҳолат мамлакатимизнинг халқаро майдондаги ижобий имижини шакллантиришга ҳам муносиб ҳисса қўшмоқда. Менюдаги ҳар бир сўз, ҳар бир жумлада тилимизнинг нафосати акс этиб турса, ажаб эмас. Бу, ўз навбатида, тилимизнинг кундалик истеъмолдаги мавқеини мустаҳкамлаб, унинг ҳаётийлигини таъминлайди.
Албатта, эришилган ютуқлар билан бирга, давлат сиёсати даражасида эътибор қаратишимиз лозим бўлган масалалар ҳам мавжуд. Баъзан пойтахтимиз ва бошқа шаҳарларимиздаги айрим жой номларига кўзимиз тушганда, кўнгилда бир оз хижолат пайдо бўлади. Нега гўзал ва бетакрор ўлкамизда, бой тарихга эга диёримизда хорижий номлар билан аталган турар-жой мажмуалари, савдо марказлари ҳамон учраб турибди? Ахир, бизнинг тилимизда ҳар қандай замонавий, ҳашаматли иншоотга ҳам муносиб, жарангдор ва маъноли ном топиш мумкинку. Тарихга назар ташласак, аждодларимиз ҳар бир қишлоқ, маҳалла, гузар ёки тепаликка шунчаки ном қўймаган. Ҳар бир топоним замирида чуқур маъно, тарихий воқелик ёки ўша жойнинг ўзига хос хусусияти яширинган бўлади. “Чинор”, “Оқтепа”, “Гулзор”, “Кўкча” каби номларнинг ўзиёқ кишида муайян тасаввур уйғотади. Совет даврида мафкура талабларидан келиб чиқиб ўзгартирилган кўплаб тарихий номларнинг мустақиллик йилларида қайта тиклангани муҳим қадам бўлди. Эндиликда, янги бунёд этилаётган иншоотларга ном беришда ҳам ана шу анъаналарга содиқ қолиш, миллий руҳни биринчи ўринга қўйиш мақсадга мувофиқдир. Жой номлари – миллатнинг ҳудудий паспорти, уни бегона ва тушунарсиз сўзлар билан тўлдириш эса миллий ўзликни англаш жараёнига зиддир ва мафкуравий иммунитетимизга рахна солиши мумкин.
Бугунги глобаллашув даври олдимизга янги ва мураккаб вазифаларни қўймоқда. Рақамли технологиялар ва сунъий интеллект ҳаётимизга шиддат билан кириб келаётган бир пайтда ўзбек тилининг виртуал оламдаги ўрнини мустаҳкамлаш миллий хавфсизлик даражасидаги ғоят долзарб масалага айланмоқда. Ҳозирда кўплаб нейротармоқлар ва ақлли тизимлар яратилмоқда, аммо уларнинг аксарияти учун ўзбек тили ҳали ҳам “бегона” ёки “камбағал” тил бўлиб қолмоқда. Сунъий интеллект билан ўзбек тилида мулоқот қилганда, баъзан унинг сўзларни тушунишда, жумла тузишда қийналаётганини, маъно ва мантиқни илғай олмаётганини кузатамиз. Бу ҳолат бир томондан тилимизнинг мураккаб ва серқирра табиатидан далолат берса, иккинчи томондан, дастурчи ва тилшунос олимларимиз олдида ҳали улкан вазифалар турганини кўрсатади.
Ўзбек тилининг халқаро ахборот майдонидаги, интернет ва замонавий технологиялардаги иштирокини кенгайтириш учун фундаментал тадқиқотлар, йирик ҳажмдаги рақамли луғатлар, матн корпуслари ва лингвистик платформалар яратиш ҳаётий заруратга айланган. Бу “Рақамли Ўзбекистон” стратегиясининг ажралмас қисми бўлмоғи лозим. Тилимизнинг бутун бойлигини, унинг грамматик ва лексик имкониятларини сунъий интеллектга “ўргатиш” орқали биз унинг келажагини таъминлаймиз ва уни жаҳон цивилизациясининг ажралмас қисмига айлантирамиз. Шу боис ёш дастурчиларимиз ва олимларимиз бу йўналишда фаол иш олиб боришлари, давлатимиз эса уларни ҳар томонлама қўллаб-қувватлаши лозим. Бу – шунчаки хоҳиш-истак эмас, балки келажак олдидаги стратегик вазифадир. Зеро, келажак авлод ўз она тилида энг замонавий технологиялардан бемалол фойдалана олиш имкониятига эга бўлиши шарт.
Тилга эътибор – элга эътибор. Бу шунчаки шиор эмас, балки миллатнинг маънавий юксалиши ва давлатнинг барқарор ривожланишининг асосий шартларидан биридир. Фарзандларимизга она тилимизнинг бор гўзаллиги ва жозибасини ҳис эттириш, уларни ўз тилида эркин ва равон фикрлайдиган, бадиий адабиётни севиб мутолаа қиладиган инсонлар этиб тарбиялаш ҳар бир ота-она, ҳар бир устоз ва зиёлининг муқаддас бурчидир. Мунис оналаримизнинг аллалари билан қон-қонимизга сингган, боболаримизнинг ўгитлари билан шууримизга ўрнашган она тилимизни кўз қорачиғидек асраш, уни бойитиш ва келажак авлодларга безавол етказиш барчамизнинг давлат ва жамият олдидаги эзгу мақсадимизга айлансин.
Ўзбек тили – бизнинг фахримиз, ғуруримиз. Президентимиз ташаббуси билан унинг довруғи юксак минбарлардан, халқаро анжуманлардан баралла янграмоқда. Дунёнинг турли бурчакларида ўзбек тилини ўрганишга, Навоий ва Бобур шеъриятини асл нусхада ўқишга бўлган қизиқиш ортиб бораётгани мамлакатимизнинг ортиб бораётган халқаро нуфузидан далолат беради ва бизга чексиз мамнуният бағишлайди.
Муҳайё ИСМОИЛОВА,
Республика Маънавият ва маърифат маркази
Тошкент шаҳар бўлими раҳбари
